Godzina przy książkach

Jan Parandowski, „Trzy znaki zodiaku”. Cytat z rozdziału „Encyklopedyści”.

„Encyklopedie żyją dziś w naszych domach życiem jakby uśpionym: budzi się je znienacka, aby odnaleźć w nich słowo obce, nazwę nie znaną, datę, której się nie pamięta, i ta ich wielka usłużność daje mi prawo do naszego zaufania i szacunku. Żadne serdeczniejsze uczucia nie łączą się z tymi bezimiennymi informacjami. Nie wiemy nigdy, kto do nas przemawia, kto wspiera naszą pamięć, kto prostuje nasze błędy (…) nie wiemy i nie troszczymy się o to. Obcujemy z bezosobowym głosem wiedzy, raczej z echem, albowiem wszystkie te mądre wskazówki są tylko dalekim powtórzeniem tego, co wielu znakomitych ludzi powiedziało przy sposobności swych nadań i odkryć.

Encyklopedia Diderota była z pozoru podobna do naszych. Nazywała się tak samo i miała ten sam układ alfabetyczny. Ale była żywą istotą i posiadała duszę. Żyła w niej i hałasowała wezbrana dusza Diderota. Każda stronica była nasycona jego uroczą obecnością. Jeśli się czytało objaśnienia jakiejś potrawy, podające w łaskawych, pieszczotliwych zwrotach wszystkie szczegóły jej przyrządzania i przypraw, widziało się Diferota-smakosza, Diderora-żarłoka, rozradowanego myślą o dymiącym półmisku. Przy wyrazach odnoszących się do rzemiosł widziało się go zbierającego potrzebne wiadomości na progach warsztatów, z nogami w heblowinach, z sadzą na twarzy od oddechu pieców hutniczych, widziało się tę piękną ciekawość ludzką pochyloną nad trudem rąk szorstkich i biegłych (…).

Głos Diderota brzmiał z każdej strony karty, we wszystkich odcieniach, od krzyku radości aż po jęk bólu. Choroba czy krzywda społeczna, zdobycz wiedzy ludzkiej albo czyn szlachetny, rodzaj zbrodni albo niesprawiedliwość losu, piękno ziemi albo świetność sztuki, każda z tych rzeczy, nieraz na tę samą stronę zaniesiona kaprysem abecadła, podnosiła mu pierś do płaczu, zapału, oburzenia, gniewu lub zachwytu. To był niestrudzony herold wszystkich trosk i uniesień ludzkich. Pod wyrazami: Bóg, człowiek, król, prawo mieścił całą swoją wiarę w świat, w przyszłość, w postęp, w doskonałość (…).

Wspólna praca połączyła tych ludzi (współtwórców Encyklopedii – wyjaśnienie moje) tak ściśle, że pozostali nią związani na zawsze. Nazywamy ich encyklopedystami i oznaczamy tym mianem pewien ruch umysłowy, który dał ludzkości wysoki pożytek. Encyklopedia bowiem stała się kuźnią idei. Wszystko w niej poruszono, najpospolitszym wyrazom dano niejako nowe życie. Tom za tomem rozbudzał umysły. (…) Zaniepokojono sumienia przez poruszenie mnóstwa krzywd, jakie wlókł za sobą stary ustrój absolutystycznego królestwa. Światu, zapatrzonemu wyłącznie w złoty wykwit życia dworskiego, ukazano świat pracy i codziennego trudu.”

Z rozdziału „Przymierze z morzem”, którego bohaterem jest Teodor Józef Konrad Nałęcz-Korzeniowski, vel Joseph Conrad.

>>W uniesieniu nagłej radości odczuł przez jedną sekundę, w pomieszaniu i bezładzie to, co w dwadzieścia kilka lat później wyraził z dokładnością i uwagą wielkiego pisarza (…):

„Zatrzymać – na przeciąg jednego tchnienia – ręce trudzące się w przyziemnej pracy; zmusić ludzi wpatrzonych w odlegle cele, aby ujrzeli przez chwilę otaczający ich przepych kształtów i barw, światła i cienia; sprawić, że na mgnienie przystaną, aby spojrzeć, aby się uśmiechnąć.”<<

Czyż nie brzmią podobnie słowa angielskiego poety Williama Blake”?

Zobaczyć świat w ziarenku piasku,
Niebiosa w jednym kwiecie z lasu.
W ściśniętej dłoni zamknąć bezmiar,
W godzinie – nieskończoność czasu.

Zwróciłem uwagę na te słowa Conrada z powodu ich zbieżności z moim obrazem ideału pisarstwa. Usłużne google podsunęły mi stronę z tymi słowami, które okazały się być fragmentem przedmowy pióra autora do powieści Murzyn z załogi Narcyza. Przeczytałem ten tekst, cały powinien zostać tutaj przepisany dla jego uroku i wartości myśli w nim zawartych.

Nie mogę odmówić sobie przyjemności zamieszczenia tutaj jeszcze jednego cytatu z tej przedmowy, będącej rozmyślaniami nad sztuką pisania.

„Jeżeli mi się powiedzie, znajdziecie w moim dziele to, czego pożądacie: pociechę, zachętę, przerażenie i zachwyt — a może i ten błysk prawdy, którego zapomnieliście się domagać.

Zdobyć się na odwagę i wydrzeć szmat życia nieubłaganemu czasowi — to dopiero początek zadania. Właściwy cel, do którego się przystępuje z tkliwością i wiarą, polega na tym, aby ten ocalony fragment życia dźwignąć pewną dłonią — bez wahania i bez lęku — i ukazać go wszystkim oczom w świetle szczerości. Oddać jego tętno, jego barwę, jego kształt, i poprzez jego ruch, kształt i barwę objawić istotę jego prawdy, odsłonić tajne źródło jego natchnienia: siłę i namiętność — rdzeń każdej ważkiej chwili. Jeśli się ma za sobą zasługę i szczęście, samotny ten wysiłek może niekiedy osiągnąć taką szczerość i jasność wyrazu, że objawiony obraz żalu czy litości, grozy czy wesela, obudzi w sercach widzów uczucie owej nieodpartej wspólności — wspólności w tajnym źródle bytu, w znoju, w weselu, w nadziei i w niepewności losu — uczucie, które wiąże ludzi ze sobą i jednoczy ludzkość z widzialnym światem.”

Jestem w domu. Żona ogląda serial, ja usiadłem w swoim kąciku, przy książkach i sięgnąłem po jedną z nich. W efekcie ponownie doświadczyłem wrażenia wyjątkowego ciepła promieniującego z książek Parandowskiego, przybliżyłem sobie postaci Diderota i Konrada, poczułem w sobie ów tajemny związek z ludźmi, których słowa czytam, przewędrowałem z nimi kontynenty i wieki.