Prawda i piękno

020317

Na pulpicie komputera mam plik „Kupić”, a w nim spis książek. Gdy przeczytam w książce cenionego autora pochwałę innej książki, albo niechby tylko ciekawy, intrygujący lub ładny cytat, dopisuję ją do mojej listy. Nie pamiętam, kto polecił mi w ten sposób Prawdę i piękno, dość, że któregoś dnia, po odłożeniu jakiejś powtórki, zajrzałem do „Kupić” i po przeczytaniu mojej notki, iż w książce mowa o związkach nauki z pięknem, otworzyłem allegro i kupiłem, mimo bardzo wysokiej ceny. Autor, S. Chandrasekhar, był Hindusem, astrofizykiem pracującym w USA, noblistą. Jako astrofizyk, czyli fizyk badający gwiazdy, określił między innymi warunki wybuchu super nowej; jeden z tych warunków, dotyczący masy, nazwany został od jego nazwiska.

Wyobrażam sobie, że część gości odwiedzających ten blog, zwłaszcza przypadkowych, po przeczytaniu tych paru zdań kliknie na krzyżyk w prawym górnym rogu. Ich wybór. Warto jednak wysilić się, ponieważ piękno tkwi także w zrozumieniu, w tej uroczej chwili wewnętrznego rozjaśnienia, a bywa nawet, chociaż już rzadko, że w błysku.

Dla mnie niemała wartość tego rodzaju lektur jest także w oddaleniu ich tematyki od prozaiczności dnia powszedniego spędzonego w pracy.

Książkę wypełnia kilka okolicznościowych wykładów. Owszem, wysiłek jest potrzebny przy czytaniu, ale tylko tam, gdzie autor jakby się zagalopował odbiegając od tematu w matematyczne wzory. Inaczej mówiąc, (w moim odbiorze) treść książki niezupełnie jest zgodna z tytułem, ponieważ większą jej część wypełniają wspomnienia znanych naukowców i prezentacja ich dokonań. Poza kilkoma fragmentami książki, o pięknie tylko się wspomina, więcej o prawdzie i o dążeniu do niej. Poniżej zamieszczam wybór cytatów ograniczonych do dwóch tematów i uzupełnionych moimi komentarzami, czy raczej luźnymi uwagami a propos. W jednym z wykładów sporo jest o Newtonie, Beethovenie i Szekspirze, ale te strony należy przeczytać całe, trudno ciąć je cytatami.

Dla porządku, w zgodzie z prawem, podam, iż jeśli autor cytuje nie swoje słowa, pod tekstem podaję nazwisko ich autora; jeśli nie podaję, to znaczy, że napisał je autor książki. Wszystkie słowa poza znakami „” i >< są moje.

O autorze książki, z przedmowy pióra Stanisława Mrówczyńskiego:

„Wierzył, że poszukiwanie piękna jest czynnikiem sprawczym badań naukowych. Był rzecznikiem antycznej formuły jedności piękna i prawdy. Chociaż nie uroda, lecz zgodność z faktami doświadczalnymi jest ostatecznym kryterium poprawności fizycznej teorii, tak się jednak dzieje, że teorie, które urzekają prostotą i przejrzystością, zwycięsko wychodzą z konfrontacji z eksperymentem. Wskazuje to na głęboką, choć nieraz trudno uchwytną, harmonię fizycznego świata, która nauka winna odkrywać.”

Cytaty z książki:

„Miecz Marsa nie tknie ani pożar nie osmali

Słów, w których żyjesz, w których żyć będziesz już zawsze.”

Szekspir, słowa z sonetu 55.

Piękne słowa, ale prawdziwe tylko dla wybranych, dla Szekspirów słów. Jednak prawda tych słów jest też inna, bezosobowa. Mieści się w ich zadziwiającej trwałości: słowa żyją, gdy rozsypały się kamienie, na których kiedyś były wyryte, a o ludziach, którzy wypowiedzieli je po raz pierwszy, nie została nawet pamięć. Na każdym kroku, codziennie, mamy do czynienia z takimi niematerialnymi skamielinami, tylko nie zwracamy na nie uwagi. Owa trwałość obywająca się bez materialnego nośnika budzi we mnie pozytywne odczucia, chociaż miałbym kłopot chcąc je nazwać.

„(…) Zarówno w sztuce, jak i w nauce celem jest ta sama trudno uchwytna cecha: piękno.”

 >Ten „wstrząs na widok piękna”, niewiarygodny fakt, że odkrycie, do którego doprowadziło dążenie do piękna w matematyce, znalazło ścisły odpowiednik w Naturze, przekonuje mnie, iż umysł ludzki reaguje najmocniej i najgłębiej właśnie na piękno. W istocie, wszystko, co tu usiłowałem powiedzieć, można zwięźle wyrazić w dwóch łacińskich aforyzmach:

Simplex sigillum veri – Prostota to znak prawdy.

Pulchritudo splendor veritatis – Piękno splendorem prawdy.<

O przeciwstawianiu nauki i sztuki:

„Była na niebie tęcza niepojęta;

Czym jest, już wiemy: została wciągnięta

W nudny katalog rzeczy znanych świetnie.

Filozof skrzydła anioła obetnie (…)”

Keats

Bodajże te właśnie słowa tak poruszyły Richarda Dawkinsa, biologa z Oksfordu i znanego popularyzatora teorii ewolucji, że postanowił dać poecie odpowiedź. Napisał Rozplatanie tęczy, książkę, w której pokazuje urok poznanego i urok nauki; udowadnia w niej coś, co właściwie nie powinno wymagać udowadniania: znajomość tajników świata nie zmniejsza, a zwiększa jego urodę i nasz zachwyt nim. Dodam jeszcze, że słowa „filozof” Keats użył w antycznym rozumieniu: jako tego, który miłuje mądrość; tutaj raczej wiedzę, ale to rozróżnienie jest już dużo młodsze od antyku.

Niejako dla równowagi inne słowa Keatsa:

„Piękno jest prawdą, prawda – pięknem: oto wszystko,

Co wiesz, co ci potrzeba wiedzieć na tej Ziemi.”

A tutaj jeszcze raz o Keatsie, a dalej o zadziwiających myślach łączących Platona z Keplerem oraz naszego ducha z pięknem.

>Dysponujemy zatem dowodami, że teoria stworzona przez uczonego o wyjątkowo rozwiniętej wrażliwości estetycznej może okazać się prawdziwa, nawet jeśli początkowo na to się nie zapowiada. Jak dawno temu napisał Keats: „to, co wyobraźnia chwyta jako piękno, musi być prawdą – niezależnie, czy istniało przedtem, czy też nie”.

Choć to niewiarygodne, nie ulega wątpliwości, że to, co głęboki umysł postrzega jako piękno, znajduje realizację w zewnętrznej naturze.

To, co zrozumiałe, jest również piękne.

Możemy teraz spytać: jak to się dzieje, że piękno w naukach ścisłych staje się rozpoznawalne, nim jeszcze dokładnie je rozumiemy i nim można je racjonalnie wykazać? Na czym polega ta iluminacja?

Nad tym pytaniem głowiło się wielu myślicieli od czasów antycznych. Heisenberg zwrócił uwagę, właśnie w tym kontekście, na pogląd wyrażony przez Platona w Fajdrosie:

Widok piękna wstrząsa i zadziwia duszę, ponieważ czuje ona, że coś się w niej budzi, coś, co nie dotarło do niej z zewnątrz poprzez zmysły, lecz zawsze istniało ukryte głęboko w nieświadomości.

 To samo stanowisko wyraził David Hume w aforyzmie: „Piękno rzeczy istnieje w umyśle, który je kontempluje”.

Kepler był pod takim wrażeniem harmonii natury, którą dostrzegł po odkryciu swoich praw ruchu planet, że w swej Harmonii świata  stwierdził:

Rozważmy teraz pytanie, jak to możliwe, że dusza – która nie angażuje się wcześniej w myślenie pojęciowe, a zatem nie posiada uprzedniej znajomości harmonijnych związków – jest zdolna do ich rozpoznania w zewnętrznym świecie (…).  Odpowiem na to, że wszystkie czyste idee, lub archetypiczne wzory harmonii, o jakich tu mówimy, z natury istnieją w tych, którzy są zdolni je uchwycić. Nie pojawiają się po raz pierwszy w umyśle wskutek procesu pojęciowego, lecz są raczej wytworem intuicji i mają charakter wrodzony.

W bliższych nam czasach Pauli, rozwijając koncepcję Keplera, tak napisał:

Most, wiodący od początkowo nieuporządkowanych danych doświadczalnych do idei, składa się z pierwotnych obrazów, preegzystujących w duszy – to archetypy Keplera. Tych pierwotnych obrazów nie należy kojarzyć ze świadomością, nie są on też związane z konkretnymi ideami, nadającymi się do racjonalnego sformułowania. Chodzi raczej o formy istniejące w nieświadomej części ludzkiej duszy, obrazy o ogromnym ładunku emocjonalnym, których nie myślimy, lecz które jakby podziwiamy. Zachwyt, jaki czujemy w momencie uświadomienia sobie nowego elementu wiedzy, bierze się ze zgodności preegzystujących obrazów z zachowaniem rzeczy zewnętrznych.<

 * * *

Przypominam sobie bardzo ciekawe badania nad moralnością, które dowiodły, iż jej zasady mamy wrodzone. Podstawowych zasad moralności nie uczymy się ani nie czytamy o nich w księgach, my się z nimi rodzimy. Właśnie dlatego nierzadko trudno nam racjonalnie uzasadnić nasze moralne wybory: bardziej je czujemy, niż rozumiemy. Wspominam o tym tutaj, ponieważ dostrzegam cień podobieństwa między naszą moralnością, a odczuwaniem piękna. Ono także jakby tkwiło w nas. Nie jednostkowe, konkretne piękno – to nie byłoby możliwe wobec ogromu oblicz tego zjawiska – a ogólnie piękno, scalone w nas do jednego pierwiastka, jądra czy istoty. Do keplerowskiego archetypu.

W jednej chwili blisko jestem zrozumienia istoty owych obrazów-archetypów, w drugiej oddalam się, bezradny, nic nie rozumiejąc, ale nawet najdalej będąc, czerpię ożywczy powiew z atmosfery tych rozmyślań.