O książce „Szczeliny istnienia” Jolanty Brach-Czainy, profesorki filozofii. Część pierwsza.

050719

O książce „Szczeliny istnienia” Jolanty Brach-Czainy, profesorki filozofii

Część pierwsza.

Wiedząc, że czytać będę o egzystencjalizmie, otwierałem książkę z rezerwą, a nawet z nieufnością, niepomny zapewnień znajomej polecającej mi tę książkę. Powód jest jeden: ten kierunek filozofii nie jest moim ulubionym, delikatnie mówiąc. Jednak autorka pokazała mi oblicze egzystencjalizmu odmienne od mojego wyobrażenia, ukształtowanego lekturami innych książek.

Dla porządku napiszę, że cytaty z książki ująłem w znaki >><<, a wielokropek w nawiasach (…) oznacza mój skrót, pominięcie części słów cytatu. Robiłem to niechętnie, przymuszony objętością cytowanych tekstów.

Może zacznę od etymologii tego słowa, przepisując słowa filozofki.

>>„Egzystencja”, słowo określające nasze główne zadanie, zawiera echo narodzin jako wyłaniania. W klasycznej łacinie ex sisto znaczyło dosłownie „wychodzić z”, „wydobywać się”, „rodzić się”. W takich znaczeniach używał tego czasownika Cyceron w O naturze bogów.<<

Na stronie PWN, pod hasłem egzystencjalizm, informują, iż łacińskie existentia oznacza istnienie.

W wyjaśnieniu znaczenia hasła przeczytałem tam o rozdarciu człowieka, o poczuciu beznadziejności, o lęku, o… dość.

Nie podobały mi się te słowa. Są kategoryczne jak czarno-biała szachownica. Właściwie więcej w nich czerni niż bieli.

Jest jeszcze cytat:

„Absurdem jest, żeśmy się urodzili, i absurdem, że umrzemy”.

Autora nie podano, więc od siebie dodam, że jest nim Jean Paul Sartre. Zapytajcie googli o jego myśli, a przeczytacie przeraźliwe słowa i czym prędzej naciśniecie krzyżyk w rogu ekranu.

Nie znoszę takiej filozofii. To jakieś czarne mędrkowanie pisane przez smutasów, a nie umiłowanie mądrości.

Przywiązany jestem do tradycyjnego znaczenia pojęcia filozofia, a już w starożytności zaczęło się odchodzenie od niego. Teraz mamy niemal nieskończony szereg dziwnych, albo i dziwacznych, pomysłów na wyjaśnienie świata i życia. Do dzisiaj pamiętam przygnębiającą lekturę książki Schopenhauera piszącego o bólu, a czytałem ją w wojsku, 40 lat temu. Tak, od zawsze coś mnie ciągnęło do filozofii, chociaż szybko się okazało, że czytając dzieła filozofów, ciekawe i mądre myśli nierzadko trzeba wyłuskiwać wśród plew mądrość udających, lub szukać je między przygnębiającymi wynurzeniami ludzi mających kłopoty ze sobą i swoim życiem. Dzieła filozoficzne wcale nierzadko bywają też swoistym sportem intelektualnym, jak to wyraził się mój młodszy syn w związku z egzystencjalizmem Sartre.

Wierna pierwotnemu znaczeniu słowa egzystencja, w pierwszym rozdziale poświęconym naszemu istnieniu, Brach-Czaina wiele miejsca poświęca porodowi w sensie dosłownym, realistycznie opisując jego szczegóły. Czyni z porodu oś, wokół której układa argumenty za wartością bycia.

>>Akt rodzenia sam w sobie stanowi radykalne uchylenie egzystencjalnych wątpliwości. Jest wyznaniem wiary w istnienie potwierdzonym w sposób najbardziej osobisty, jakim jest wyłanianie kogoś z własnego ciała. Nie z gliny, nie z cudzego żebra, lecz z siebie.

Rodzenie jest świadectwem zgody, aktem bezwzględnie optującym za wartością istnienia. Wyrazem ufności w otwarty horyzont sensu. (…) Poród demonstruje – a może nawet dowodzi – że to, co jest, zdobywa znaczenie przez fakt bycia. (…) Formuła porodu brzmi: niech to, co jest, będzie. Niewiarygodne przesłanie. Każe zapomnieć o cierpieniu, poniechać buntu. Oznacza akceptację wszystkiego, co zdarzyć się może. Wskazuje samo istnienie jako niezachwianą wartość.<<

Te ostatnie słowa, ale i wcześniejsze, są bardzo ważne, ponieważ tylko dla „zwykłych” ludzi istnienie ma niezaprzeczalną i wielką wartość. Dla części filozofów niekoniecznie, a nawet bynajmniej.

Właściwie zawsze czytam kupioną książkę, nie pożyczoną. Po przeczytaniu chcę ją mieć, nie oddawać, nawet jeśli już do niej nie wrócę. Tę też kupiłem i czytając, zapełniłem marginesy uwagami, podkreśleniami i wykrzyknikami. Im celniejsze, lub piękniejsze, jest miejsce, tym grubszy stawiam wykrzyknik. Przy tych słowach jest grubaśny:

>>Jeśli sądzimy, że to, co przez poród zostaje objawione, domaga się racjonalnego uzasadnienia, możemy dowodzić, że wartością przydaną istnieniu jest otwarcie dostępu do bogactwa świata. Czyż sam poród nie jest po prostu otwarciem na świat? Wskazany więc trop interpretacyjny jest zakorzeniony bezpośrednio w akcji porodowej. Narodzenie pozwala dostąpić do świata. Zatem istnienie prezentuje się jako szansa uczestniczenia w bycie wszystko ogarniającym, nieskończenie różnorodnym.<<

Ucieszyłem się czytając te słowa, ponieważ i ja doszedłem do takich wniosków, bez prowadzenia ścieżkami filozoficznych myśli. Istniejąc, żyjąc, mamy daną nam szansę na przeżywanie życia. Jego intensywne przeżywanie jest naszą powinnością z racji zaistnienia, co samo w sobie jest przecież spełnionym nieprawdopodobieństwem, jest też sensem. Życie spełnione, to życie wypełnione przeżywaniem.

Dalej nieco się rozmijam z autorką; możliwe, że tylko w rozumieniu.

>>To, co nas spotyka, jest tylko małym wycinkiem zdarzeń zachodzących w świecie, więc niczego nie należy odrzucać, bo i tak w ciasnym, zewsząd ograniczonym obszarze bytowania niewiele dane jest nam doświadczyć. (…) Dzięki otwarciu zdobywamy szerszy dostęp do rozmaitości zdarzeń świata. Przypisana nam szczelina rozchyla się wówczas ku pełni. Im większa różnorodność i siła przeżyć, tym pełniej świat otwiera się dla nas. W inicjacji wejścia w świat wyłożona jest zasada istnienia, przed którą się wzdragamy: wszystko przyjąć.

Ale nie jest powiedziane, jak to zrobić.<<

Tak, wzdragam się przed przyjęciem wszystkiego, dlatego w swojej wykładni zaznaczam ograniczenie: pełnia mieści pozytywne przeżywanie. Za negatywne dziękuję, chociaż zgadzam się z twierdzeniem o ograniczaniu w ten sposób przeżyć. A może po prostu nie wiem, jak to zrobić. Jak przyjąć te złe – pod jakimkolwiek względem.

Tutaj powinienem podzielić ogólne pojęcie zła nas spotykającego na dwie kategorie: złe przeżycia, które jednak w swojej istocie nie są czystym złem, oraz te drugie, bezwzględnie złe.

Zmęczenie pracą, dokuczliwe uciążliwości pogodowe, kłopoty finansowe, nieporozumienie z przyjacielem, niepokój o bliskich, a nawet rozpacz po straconej miłości lub przemijająca choroba, w czasie ich trwania mogą i są uznawane za zło, ale inaczej je postrzegam, niż nienawiść, sadyzm, zbrodnie, czy nawet tak często spotykaną zawiść czy złośliwość. Tego rodzaju zła boję się i unikam, mimo pomniejszania swojej czary przeżyć.

Nie potrafię przeprowadzić logicznie spójnego podziału między tymi dwoma rodzajami zła. Po prostu uznaję, że nasza rozpacz jako kochanka, czy smutek po opuszczeniu nas przez przyjaciela, mimo całej swojej negatywności potwierdzają naszą wartość, będąc dowodem zdolności do kochania, odczuwania empatii i przyjaźni, a więc naszych pozytywnych wartości. Inne natomiast, jak wspomniane uciążliwości pracy czy przemijająca choroba, są zwykłymi cechami naszego życia, i ciągłe utyskiwanie, traktowanie ich jako kategoryczne zło, jest ujmowaniem wartości naszemu życiu, a tego robić się nie powinno, ponieważ nasze życie ma taką wartość, jaką uznajemy, że ma.

Czasami dostrzegam konieczność wzbudzenia w sobie większej ufności do życia, a to dla niebronienia się przed napotykanym złem, ale nie mam pojęcia jak to zrobić, mając takie nie inne doświadczenia życiowe.

Dość o sobie, miałem pisać o książce. Zaraz do niej wrócę, zauważę tylko, że nie piszę klasycznej recenzji, ponieważ ta wiąże mi ręce, to znaczy pióro, podlegając pewnym rygorom. W takim tekście nie jestem nimi ograniczony, co bardzo mi odpowiada.