Etykiety

Moja książka

Wrażenia i chwile

 150422 Dzisiaj jest umowny dzień premiery mojej nowej książki.    „Książka jest o wrażeniach, o przeżywaniu zwykłych dni i zdarzeń, o chwi...

środa, 27 stycznia 2021

"Słowo jest w człowieku" Jana Miodka

 

270121

Cytaty z książki „Słowo jest w człowieku” Jana Miodka.

Niewiele dodaję od siebie, słowa Profesora są wystarczająco jasne i wymowne. Zaznaczę tylko, że cytaty są ograniczone znakami >><<, a oddzieliłem je znakiem * * *.

Miłej i pouczającej lektury.

* * *

>>Zapytała mnie niedawno pewna dziennikarka radiowa: „Co trzeba robić, aby być modnym w języku?”. Odpowiedziałem: „Ależ, pani redaktor, w języku należy być raczej przeciw modzie!”. Trzeba być przeciw modzie, bo nie ma nic gorszego dla stylistyki poszczególnych wypowiedzi niż właśnie wyrazy nadużywane. Największym złem, jakie wyrządzają one międzyludzkiej komunikacji, jest niszczenie form synonimicznych, wariantywnych. Czyż trzeba udowadniać, że im więcej z nich ma każdy z nas na podorędziu, tym jest w rozmowie ciekawszy, bardziej pociągający? Ci wszyscy, którzy lubią uczepić się jakiegoś słowa i bez przerwy nim obracać, nawet nie przypuszczają, jak monotonni są w odbiorze, co najgorsze zaś – nie zdają sobie sprawy, że słuchający ich ludzie przestają zwracać uwagę na zasadniczy tok wypowiedzi, czekając już tylko na kolejny raz użyte – takie czy inne – modne słowo.<<

* * *

Jeszcze o modnych słowach.


>>Czy same w sobie zasługują one na potępienie? – Na pewno nie! Ich stylistyczne zło polega na tym, że niszczą największą wartość komunikacyjną języka, jaką jest możliwość WYBORU spośród wielu równorzędnych konstrukcji, przeplatania nimi poszczególnych wypowiedzi. Uczepiwszy się jednego wariantu, stajemy się monotonni i manieryczni.<<

* * *

>>Żyjemy w kraju, w którym doszło do takiego już stopnia wulgaryzacji językowej społeczeństwa, że kibelek wydaje się niewinnym tworem leksykalnym – może mi ktoś powiedzieć. A ja zripostuję: ów stopień zwulgarnienia jest rzeczywiście już tak znaczny, że ludzie kompletnie zatracili wyczucie stylistyczne.<<

* * *

>>Bardzo nie lubię natomiast określeń totalny, totalnie, które zrobiły taką karierę w ostatnich latach. Zacytowane zdanie w programu telewizyjnego – „totalnie rzucasz herami” – odbieram jako nielogiczne, bezsensowne. Jak można bowiem „rzucać czymś totalnie”?! Ale media utrwalają modę na wszechobecną totalność. Totalna odlotowość jest przecież w ich języku synonimem absolutnej doskonałości, atrakcyjności, uroku, wdzięku.<<


Szybciutki konkurs bez nagrody: kto się domyśla, o co chodziło w cytowanym zdaniu „totalnie rzucasz herami”?

* * *

>>Modne słowa zabijają w ludziach nie tylko zdrowy rozsądek, ale także smak estetyczny (…)<<

* * *

>>Bezpośrednią natomiast przyczyną napisania niniejszego tekstu stało się dla mnie gazetowe wspomnienie o zmarłych rodzicach i dziadkach, podpisane przez „dzieciaki i wnuczaki”. Na „dzieciaki” jestem już może trochę uodporniony, „wnuczaków” – nie zdzierżyłem!<<

* * *

Ciekawa analiza historyczna, ponieważ pokazuje, jak daleko w przeszłość trzeba czasami sięgnąć, by wyjaśnić powód pisania czy odmieniania słowa tak nie inaczej.


>>Korespondentka zaszokowana jest formą urlop tacierzyński, urobioną niewątpliwie na zasadzie brzmieniowej analogii do urlopu macierzyńskiego. Uczyniono to jednak, niestety, z pogwałceniem zarówno reguł morfologicznych (morfologia – „kształt, budowa słowa), jak i historii języka. A dlaczego?

Rzeczownik matka, odbierany dziś jako neutralne uczuciowo, urzędowe określenie rodzicielki, jest – proszę sobie wyobrazić – historycznym zdrobnieniem, urobionym przyrostkiem -ka od podstawy mać (matka ma się z formalnego punktu widzenia tak do maci, jak babka do baby, rączka do ręki, lampka do lampy, szafka do szafy itd.). (…)

Zarówno jednak pierwotnie mianownikowa mać, jak i wtórnie mianownikowa macierz nie są już dziś używane w polszczyźnie ogólnej jako „matka”. Pierwsza ostała się w wulgarnych wyrażeniach typu psia mać, druga – tylko w tekstach podniosłych funkcjonuje jako synonim ojczyzny („Wróciły do macierzy utracone ziemie”). (…)

(…) kiedy z takiego samego urlopu zaczęli korzystać ojcowie, zdecydowano się na całkowitą analogię brzmieniową w postaci formy tacierzyński.

Ale jest ona – powtórzmy – historyczno-morfologicznym nonsensem. Nie było przecież nigdy prasłowiańskiego słowa „tati” (jak mati), z którego mógłby powstać polski „tać” (jak mać), odmieniany „tacierze”, „tacierzy”, „tacierz” (jak macierze, macierzy, macierz). Neologizm tacierzyński można zatem interpretować słowotwórczo tylko jako derywat od podstawy tata (tato), urobiony złożonym przyrostkiem -erzyński. Czy nie jest to wszystko aż nadto skomplikowane?!

By więc rzecz całą uprościć, proponuję zwyczajny urlop ojcowski – z przymiotnikiem utworzonym, jak Pan Bóg przykazał, od podstawy ojciec. Para urlop macierzyński – urlop ojcowski, zaręczam wszystkich, doskonale spełni swą funkcję komunikatywną, co ważniejsze zaś – nie będzie wywoływać najmniejszych rozterek poprawnościowych.<<

* * *

Tutaj ciekawa dla mnie analiza historyczna, ponieważ czasami i ja używam opisane tutaj formy.


>>Przez wieki można było też doczepiać do różnych członów zdania końcówkę -m 1. osoby liczby pojedynczej: ja to zrobiłem – jam to zrobił – tom ja zrobił, gdy poszedłem – gdym poszedł, co powiedziałem – com powiedział, bo oberwałem – bom oberwał, gdy pisałem – gdym pisał, już dość pracowałem – jużem dość pracował (z pieśni wielkopostnej), cóż ci uczyniłem – cóżem ci uczynił (z pieśni wielkopostnej). Stopniowo jednak to -m coraz bardziej zrastało się z czasownikiem i dziś – rzeczywiście – twory typu bom oberwał, gdym pisał czy com powiedział brzmią archaicznie. Są jednak – i to chcę stokrotnie wzmocnić – absolutnie poprawne!

Nie ma też błędu w wypowiedziach takich jak zawiadomiłem rodziców, żem zdążył na samolot, czy powiedziałem, żem się już zdecydował – z -m doczepionym do spójnika (…).<<

* * *

>>Niestety, co drugi Polak mówi w tej chwili: „ja tego nie rozumie”, „ja nie umie tego zrobić” i w niczym mu nie przeszkadza identyczność brzmieniowa 3. osoby: on tego nie rozumie, on nie umie tego zrobić.

Zauważmy, że bardzo częste są także postacie „umią”, „rozumią” w 3. osobie liczby mnogiej (zamiast poprawnych umieją, rozumieją). Jeśli się do nich dołączy owe nieszczęsne „ja umie”, „ja rozumie”, okaże się, że znika z polskiej gramatyki IV koniugacja -em, -esz, z czasowniki do niej należące zostają wchłonięte przez I koniugację -ę, -esz: „umie”, „umiesz”, „umie”, „umiemy”, „umiecie”, „umią” – jak np. łamię (w wymowie łamie), łamiesz, łamie, łamiemy, łamiecie, łamią.

Ale to może być przyszłość gramatyczna. Tymczasem obowiązuje nas odmiana: ja umiem, ja rozumiem – ty umiesz, ty rozumiesz – on umie, on rozumie – my umiemy, my rozumiemy – wy umiecie, wy rozumiecie – oni umieją, oni rozumieją.

Skoro już dzisiaj mówimy o poprawnych i niepoprawnych wygłoskach, przywołajmy jeszcze „pieniężną” serię złoty, dwa złote, trzy złote, cztery złote i – najliczniejszą – pięć, sześć, siedem, osiem, sto, tysiąc, dwa tysiące, milion, pięć milionów ZŁOTYCH. Dostaję gęsiej skórki i skacze mi adrenalina, kiedy słyszę dokoła „pięć, sześć…, dziesięć milionów złoty” – bez koniecznego wygłosowego -ch.<<

* * *

>>Bardzo musimy być ostrożni wobec imiesłowów stworzonych od przedrostkowych derywatów czasownika pić. Absolutnym nonsensem gramatycznym jest coraz popularniejsza konstrukcja knajackiej polszczyzny „jestem wypity (wypita)”. Wypite mogą być woda, mleko, kompot, wódka, piwo czy wino, człowiek natomiast, gdy napije się do syta lub wypije zbyt dużo czegoś, bywa tylko opity – wodą, mlekiem, kompotem, wódką, piwem, winem – albo przepity. Oczywiście, najczęstszym określeniem człowieka odurzonego alkoholem, nietrzeźwego jest forma pijany.<<


Ile osób wie, o co chodzi w pierwszym zdaniu? Ja nie wiedziałem póki nie przeczytałem wyjaśnienia i przykładów:

Czy po słowie „nietrzeźwego” nie powinno być przecinka? Takich miejsc znalazłem kilka, ale... autorem jest profesor Miodek. Wszak przy jego wiedzy, moja jest właściwie zerowa.

* * *

>>Niedawno ktoś mnie zapytał o status stylistyczny zwrotu jechać po pijanemu – „jechać w stanie nietrzeźwym, upiwszy się, będąc pijanym”. – Jest to konstrukcja absolutnie neutralna, która nie razi i w mowie, i w tekście oficjalnym. Wyłącznie do użyć potocznych nadaje się natomiast jazda po pijaku. Z kolei jazda w stanie nietrzeźwym ma charakter urzędowo-oficjalny – w użyciu codziennym raziłaby swym zbyt oficjalnym charakterem.<<


>> Pod wpływem opatrznej analogii do żeńskich brzmień dotknęłam, zaczęłam, spięłam, zamknęłam, wzięłam (wymawianych dotknełam, zaczełam, spiełam, zamknełam, wziełam) nawet stuprocentowi mężczyźni gramatycznie niewieścieją i mówią „dotknełem”, „zaczełem”, „spiełem”, „zamknełem”, „wziełem”. – Wstyd, doprawdy wstyd!<<

* * *

>>Od pewnego czasu, a zauważyło to już bardzo wielu Czytelników, osoby występujące w radiu czy telewizji – z politykami na czele – unikają jak ognia zdań typu nie wiem, nie mam pojęcia, nie mogę nic na ten temat powiedzieć, nie mogę się w tej sprawie wypowiadać, nie mam nic do powiedzenia. Sięgając za to po dostojnie brzmiący rzeczownik wiedza, z miną mędrca oświadczają: „Nie mam na ten temat wiedzy” albo „nie mam wiedzy w tej sprawie”.


Z miną mędrca! Świetne spostrzeżenie.

* * *

Tytułem wstępu, czy raczej wyjaśnienia, napiszę o niżej wzmiankowanych „tęczówkach”. Są to pisma wypełnione kolorowymi zdjęciami; jak wyjaśnia autor, nazywa się je także pismami tęczowymi lub krótko właśnie tęczówkami. Znaczenie i pisownię „ucielęcenie”, słowa stworzonego przez Stanisława Lema, profesor wyjaśnia wcześniej. W skrócie znaczy tyle, co robienie z ludzi cielaków.


>>„Tęczówki” są bez przerwy reklamowane – w radiu, w telewizji, na ulicach miast i miasteczek… Ostatnio dostaję szału, kiedy słyszę przesłodzony głos męski, który z taką samą ekscytacją jak teksty o najlepszych dżinsach, butach i perfumach poleca reportaż zatytułowany „Dlaczego ojciec zamordował swego syna?”. Powtarzam: na tej samej linii melodycznej, z identycznym samozadowoleniem i reklamowym podnieceniem mówi się o makabrycznym morderstwie i o… majtkach w kropki. To też jest, proszę Państwa, jedna z form obyczajowego ucielęcenia.

A teraz o telefonach komórkowych, czyli – potocznie mówiąc – o komórkach (pismo tęczowe ma się tak do tęczówki jak telefon komórkowy do komórki). Jacyż my jesteśmy w posługiwaniu się tą zdobyczą cywilizacyjną groteskowo neoficcy. I cielęcy! – dopowiem z pasją. Pisała kiedyś Teresa Bogucka, moja ulubiona publicystka, że w czasie niedługiej przecież jazdy pociągiem ekspresowym z Warszawy do Krakowa wysłuchała w przedziale dwudziestu pięciu rozmów komórkowych, z których tylko dwie były służbowo i informacyjnie ważne.

W pewnym dużym mieście uczestniczyłem niedawno w uroczystościach pogrzebowych. Już w czasie mszy w kaplicy cmentarnej rozlegały się charakterystyczne sygnały. W drodze do grobu umarłemu towarzyszył nieustający akompaniament komórek. Idący za trumną najbliższy członek rodziny wyjął z kieszeni rozdzwoniony aparat i – Bogu dzięki – go wyłączył. Inni, z dalszych szeregów, nie wyłączali. Ponieważ odległość do otwartej mogiły była znaczna, bo cmentarz olbrzymi, towarzyskich rozmów wysłuchaliśmy co niemiara. A mnie nie opuszcza gorzka myśl: czy jestem na pogrzebie, czy na oddziale psychiatrycznym?

Jeśli Państwo mi na to powiedzą, że przesadzam, to doprawdy w nowej rzeczywistości nie mam czego szukać.<<


W tej starej nie będzie pan sam, Profesorze.


14 komentarzy:

  1. Co miał na myśli autor słów „totalnie rzucasz herami”?
    - Całkowicie rzucasz mitami?
    A może
    - Zupełnie walisz belkami?

    OdpowiedzUsuń
  2. Nie mam pojęcia, co znaczy "totalnie rzucasz herami":-)
    Kiedyś przez godzinę słuchałam wywiadu z aktorem Krzysztofem Gosztyłą, tak pięknie mówił, obrazowo, bogate słownictwo, nie było stękania, yyyy. iiiii, eeee, żadnego wow! totalnie czy wtrącania angielskich słów, czysta, piękna polszczyzna. Bardzo drażni mnie używanie wyrażenia "słuchać się", niby mówią, że dopuszczalne, ale ... drażni i już. Ucielęcenie, nie znałam tego słowa, może bardziej "ty, ty, krowięto", tego używała pogardliwie profesorka od niemieckiego do dziewcząt ze wsi, ale to były lata 70-te ubiegłego wieku, co wcale nie tłumaczy tej pogardy. Profesora Miodka bardzo lubię.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Przypomniało mi się jeszcze coś takiego, co chłopcy moi przynieśli kiedyś z podstawówki:
      Grzeczna skarżypyta usłużnie podnosi dwa paluszki:
      - Proszę pani, proszę pani, a Krzysiek znowu mówił " ja żem"
      - Krzysiu, tyle razy zwracałam ci uwagę, nie mówi się "ja żem",
      tylko mówiłem, siedziałam, byłem ... zapamiętaj to sobie.
      Na to Krzyś podnosi się z ławki i mówi:
      - A ja żem wcale tak nie mówił!

      Dziś ci chłopcy to już dorosłe chłopy, Krzyś ponoć gdzieś walczy w Anglii w klatkach, jak wieść gminna niesie, a opowiastkę zawsze wspominamy z uśmiechem.
      Dobrego dnia:-)

      Usuń
    2. Tak powiedziała jurorka w jakimś konkursie dla piosenkarzy. Owe hery to słowo z angielskiego. Hair czytany przez dłuższe „e” i z mało słyszalnym „r” na końcu (bo Anglik prędzej złamie język niż wypowie twarde r) to włosy. „”Totalnie” jest jednym z nadużywanych słów, razem te słowa znaczą silne, nadmierne trzęsienie włosami, może przez gwałtowne ruchy głowy.
      Mario, Janku, ja też nie wiedziałbym, po prostu sens tych słów wynikał z kontekstu. Tutaj unikałem dłuższych cytatów lub wyjaśnień. Po co zmieniać proste, zrozumiałe, precyzyjne słowo włosy na hair? Nagminne jest tak nieprawidłowe używanie angielskich słów. Przypomniałem sobie o zakupie wiatrówki. W sklepie dowiedziałem się, że teraz produkuje się windstoppery, nie wiatrówki. Słowo to dosłownie tłumaczone znaczy wiatrochron, ale za to jak uczenie i modnie brzmi w ustach sprzedawcy!
      Ucielęcenie podane było jako przykład tworzenia nowych słów; o ile wiem, pozostało nieznane.

      Usuń
  3. Bardzo ciekawy wpis, prof. Miodek jest wielkim autorytetem jeżeli chodzi o polszczyznę. Mnie onieśmiela i zaczynam zastanawiać sie nad każdym słowem, które wymawiam, co nie wplywa dobrze na płynność konwersacji. Zmęczona poddaję sie i tłumaczę się moja nieobecnością w kraju 40 lat. Moje problemy oczywiście też tego faktu się biorą.
    Totalnie rzycasz herami...oczywiście nie wiedziałam co to hery, ale zajrzałam do google'a i juz wiem...hery to włosy. Czyli jeszcze jedno słowo wzięte z jezyka angielskiego.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Takie obawy po lekturze książki Miodka ja też mam :-)
      Ten człowiek onieśmiela swoją wiedzą. Grażyno, mnie bardzo trudno jest uznać kogoś za autorytet – jednym z nielicznych jest właśnie profesor Miodek.
      Tak, hery to włosy, szczegóły wyjaśniam wyżej.

      Usuń
    2. To już teraz wiem, skąd u nas czasami mówi się, że "masz chyrę na głowie", a znaczy to po prostu rozczochraną, rozwichrzoną, nieujarzmioną fryzurę:-)

      Usuń
    3. Nie znam „chyry”, ale wydaje się, że faktycznie to słowo może pochodzić od włosów po angielsku. Brzydko brzmi. Mam nadzieję, że się nie rozpowszechni.

      Usuń
  4. Jeśli chodzi o modne słowa, zazwyczaj wypychają one z języka inne słowa o podobnym znaczeniu i to jest bardzo złe zjawisko. Takim modnym słowem jest na przykład „posiadać”. Ludzie mówią, że posiadają jasne włosy, posiadają dzieci, posiadają drobniaki w portfelu, posiadają śmieci do wyrzucenia itd. Tymczasem słowa tego można używać wyłącznie w stosunku do rzeczy wartościowych. :)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. I taka osoba posiada posiadłość, albo idzie kupić zakupy.
      A czy ona pierze pranie?

      Usuń
    2. Posiadam brzmi ładniej, poważniej, niż mam. Mieć to może każdy, nawet ten, który nie zna trendów. Ci znający posiadają :-)
      Kolejny przykład. Dodam swój z pracy. Kasjer używa polskiego programu do sprzedaży biletów, a na koniec dnia drukuje podsumowanie. W nagłówku są takie wyrażenia: data generacji…, wygenerował kasjer.
      Teraz wszystko się generuje, nawet zyski w firmie i druczek.

      Koczowniczko, dziękuję za obecność. Pomyślałem (niewątpliwie w związku z Tobą) o zamieszczeniu tego tekstu w Biblionetce, ale czy ktoś nie będzie miał żalu o zdradzanie szczegółów książki? Po tym, jak zwrócono mi uwagę na niewłaściwą treść mojego czytatnika, jeszcze trudniej mi się zdecydować na publikacje.

      Usuń
    3. Janku, oczywiście, że pranie się pierze, posiadłość posiada a zakupy kupuje, bo przecież trudno zakupy sprzedawać, nieprawdaż? :-)
      Hmm, można też kupione zakupy posiadać. Trzeba jeszcze dopasować do tego ciągu pranie prania.

      Usuń
    4. Domyślam się, że chodzi Ci o komentarz Stephanie pod czytatką o koronawirusie. Ech, nie ma się czym przejmować. O ile dobrze pamiętam, nikt tej użytkowniczki nie poparł. Ludzie mają żal o tak różne rzeczy, że trudno zgadnąć, co im się nie spodoba. Moim zdaniem książka Miodka nie jest powieścią, więc szczegóły śmiało można zdradzać.

      Co do telefonów komórkowych, uważam, że rozmawianie przez nie w środkach komunikacji to nic złego. Sama często tak robię – jadąc autobusem czy też stojąc w kolejce do kasy, załatwiam rozmowy telefoniczne, dzięki czemu zyskuję czas na to, by po przyjściu do domu poczytać książkę. :)

      Usuń
    5. Tak, myślałem o Stephanie.
      Nie mam sprecyzowanego zdania o rozmowach w autobusach; zapewne z powodu niekorzystania z nich.
      Z jednej strony można by powiedzieć, że jest to sytuacja podobna do zwykłej rozmowy, gdy dwie osoby siedzi obok siebie, wszak trudno zabronić im rozmowy, z drugiej mogę wyobrazić sobie, co byłoby, gdyby wielu ludzi rozmawiało jednocześnie – mogłoby być to uciążliwe dla pozostałych.
      Ja sam rzadko rozmawiam przez telefon. Właściwie nie bardzo wiem, dlaczego. Może nie lubię takich rozmów, może i samych telefonów, a może mało jest ludzi, do których mogę zadzwonić lub tych, którzy dzwonią do mnie.
      Na czytanie brakuje mi czasu. Od lat brakuje, ale jest nadzieja na odmianę, skoro za parę miesięcy kończę pracę zawodową.

      Usuń