Wiosna i dęby

120517

Ciepło wczorajszego dnia przyjmowałem nieufnie, jakbym nie był pewny swojego odczuwania, albo spodziewał się w każdej chwili zimna i deszczu, najpowszechniejszych cech wiosny tego roku. Dopiero dzisiaj uwierzyłem: jest ciepło i świeci słońce, zaczęła się wiosna! Tak, to nie pomyłka: gdy chodzę opatulony ośmioma kilogramami ubrań, z czapką naciągniętą na uszy, nie widzę wiosny, chyba że w kalendarzu. Jest tutaj pewna dziwność w reagowaniu na temperaturę: w zimie pięć stopni na plusie wydaje się dość wysoką temperaturą, w kwietniu to niemal mróz. Ten miniony miesiąc utwierdził istniejące już wcześniej moje pierwsze, odruchowe skojarzenie: kwiecień – zimno. Po całej zimie przepracowanej w nieogrzewanej hali, po kwietniu spędzonym na dworze, jakże często w deszczu i błocie, nie zieleń drzew, a temperatura i słońce decydują o dostrzeżeniu wiosny. Zaczęła się wczoraj, tyle że rośliny nie wiedziały o jej spóźnionym przyjściu.

Przyjechawszy do bazy, kamping postawiłem przy ogrodzeniu, za którym biegnie alejka wysadzana wysokimi topolami i jesionami; wśród ich konarów ukrywają się wilgi. Na pewno słyszałem je i we wcześniejsze dni, te zimne i deszczowe, ale przysiągłbym, że dopiero od wczoraj budzą mnie tym swoim jakże pięknym dla mnie śpiewem jednoznacznie kojarzącym się z ciepłą porą roku. Budzę się i słucham ich śpiewu, wiem, że za chwilę zadzwoni budzik zmuszając mnie do wielogodzinnej pracy, ale nie czuję niechęci; słucham wilg i czuję, że dobrze zaczyna się ten dzień.

Po pracy poszedłem za miasto; brzegiem lasu biegnie tam znajoma dróżka odwiedzana ilekroć w dłuższe dni pracuję w bazie firmy. Rzadko się to zdarza, ale przez minione kilkanaście lat wiele znalazłem, a nawet odkryłem, idąc tą drogą, niemało chwil i wspomnień związało mnie z nią. Na przykład w niedzielne jesienne i zimowe popołudnia 2004 roku przychodziłem tutaj dla ochłonięcia, gdy po kilku godzinach pisania czułem potrzebę oderwania się od klawiatury. W tamte gorączkowe dni spacery zawsze kończyły się tak samo: szybką chęcią powrotu do słów.

Dzisiaj witałem się z pamiętanymi drzewami i widokami, patrzyłem na zieleń i słońce, na ładną polną dróżkę bez kałuż.

Wzdłuż drogi najwięcej rośnie dębów, ale przecież nie tylko: na samym jej początku wznosi się szpaler wysokich kasztanowców, a do ich pni tulą się bzy, czyli lilaki. Zaczynają kwitnąć, więc nachylałem się nad kiściami kwiatów i wąchałem ich ładny, świeży zapach, któremu trudno dorównać tym wszystkim laboratoryjnym zapachom zamykanym w szkle i sprzedawanym w luksusowych sklepach.

Te krzewy otulały cieniem i zapachem dom mojej babci, dom dzieciństwa, a teraz, po tyluż latach, widząc je równie ładnymi, do ich urody dodaję wiele wspomnień, barw i skojarzeń, wśród których jest także wiele mówiąca nazwa łacińska, a poprzez nią grecka mitologia, miłość i moje pisanie.

Właściwie wystarczy zwolnić, czasami zatrzymać się, rozejrzeć i posłuchać siebie, by dostrzec tysięczne nici łączące nas ze światem, niepoliczone związki chwili obecnej z przeszłością.

Dęby. Jest tam kilka staruszków o klasycznym wyglądzie: grube, krótkie pnie, faliste konary wśród których trudno szukać linii prostych, masywność wyglądu, robiąca wrażenie rosochatość (lubię stare słowa), zwłaszcza wtedy, gdy rosocha usycha, co zdarza się nierzadko, a żywa tkanka drzewa próbuje zamknąć ranę po uschniętej gałęzi. Rosnąc na brzegu lasu, drzewa wychylają gałęzie w jedną stronę, na pola, do słońca, a sięgnąć nimi potrafią daleko. Widuje się wielometrowe poziome gałęzie, które wciskają się w wolną przestrzeń, czasami przy samej ziemi, by tam, w słońcu, rozwinąć swoje liście.

Zdziwiony byłem ilością buków czerwonych, także swoim wcześniejszym niedostrzeganiem ich. Starałem się uchwycić cechy charakterystyczne pni tych drzew, odmiennych od innych dębów, by móc je rozpoznać w zimie, gdy nie ma tak łatwych w identyfikacji liści; mam pewne spostrzeżenia, ale trudna to sztuka, zwłaszcza dla mnie. Z rozróżnieniem odmiany szypułkowej i bezszypułkowej też miałem kłopoty. Tak, tak, pamiętałem: dąb bezszypułkowy na liście bardziej symetryczne i z większą ilością wcięć, czyli klapek, ale dłuższy ma ogonek, czy krótszy? A nerwy? W których dębach dochodzą do wcięć, a w których tylko do szczytów klapek? Ech, zaraza z tą moją pamięcią.

W pewnej chwili, nachylony nad liśćmi, skupiony na oglądzie, szperający w opornej pamięci, roześmiałem się, bo te moje starania rozpoznania odmian wydały mi się ujmującym zajęciem. Ludzie przechodzą widząc… drzewo. Tak widzi znaczna ich część i co gorsza, nie wykazują zainteresowania. Niektórzy rozpoznają dąb bez rozróżnienia odmiany, a rozpoznać te szczegóły potrafią nader nieliczni.

Wróciłem do siebie i zajrzałem do Skarbca Wiedzy Wszelakiej, czyli do internetu: wbijałem sobie do głowy cechy rozpoznawcze, a gdy już ułożyłem chwiejną piramidę słów i zasad na głowie, poszedłem pod las obejrzeć dęby raz jeszcze. Zdziwiłem się ponownie: szypułkowych jest tam mniej niż tych z bez szypułek; możliwe, że z powodu późniejszego rozwijania liści nie miałem możliwości ich rozpoznania.

Może ktoś wie, nota bene, dlaczego edytor tekstu uznaje słowo „internet” za błędnie napisane? Już wiem: napisałem wielką literą i czerwone podkreślenie znikło. Błędem jest jego wyświetlanie, ponieważ za błąd mam pisownię internetu z wielkiej litery; jeśli się mylę, z chęcią przeczytam uzasadnienie.

Nie jestem znawcą drzew, ani wyjątkowym ich miłośnikiem, jednak wielkie drzewa robią na mnie duże wrażenie. Wiele lat temu dane mi było zachwycić się po raz pierwszy ogromem dębu Bartek rosnącym w Górach Świętokrzyskich; kilka razy widziałem Bolesława i Warcisława, dwa wiekowe dęby rosnące niedaleko Ustronia Morskiego. Niedawno dowiedziałem się, że Bolesław, najstarszy dąb w Polsce, skończył żywot, a ja nadal widzę żonę i córkę opartych o jego pień i patrzących w górę, na konary. Leży zwalony i decyzją władz będzie leżeć. W wakacje postaram się zobaczyć pień.

Ilekroć jechałem do Żagania, w wiosce na trasie widziałem tabliczkę informującą o wiekowym dębie, ale jadąc długim ciężarowym zestawem nie miałem możliwości wjechania na mały parking i pójścia pod drzewo. Dopiero parę lat temu, jechałem wtedy busem, udało mi się zobaczyć Chrobrego, najstarszego obecnie dęba w Polsce. Wszedłem do drzewa, do jego wypróchniałego pnia, podniosłem głowę i zamarłem, oczarowany. Jakbym w świątyni natury się znalazł; nie w tym betonowym bunkrze zwanym świątynią, a w miejscu, które świętość wespół z Naturą upodobały sobie. Nierówne, chropawe ściany wewnętrzne pnia ledwie majaczyły w ciemności (wypada powiedzieć, że sypiącego się próchna nie ma tam, olbrzymia dziupla jest oczyszczona), a wzrok przyciągały jaśniejące nieregularne okna wznoszące się na kilku poziomach: to boczne dziuple, pozostałości po spróchniałych konarach. Widok i wrażenie niesamowite i wyjątkowe; gdzież przeżyć można taką chwilę? Od tamtych niezapomnianych minut (w drzewie byłem krótko, wszak wchodząc złamałem zakaz) przejeżdżając pobliską szosą czuję pragnienie pójścia tam jeszcze raz, chociaż teraz, po niedawnym podpaleniu drzewa, zapewne nie miałbym już okazji wejść do dziupli.

Ktoś napisał, że widok sekwoi olbrzymich jest jednym z tych, które koniecznie należy w życiu zobaczyć. Wierzę mu, i gdyby nie Fenicjanie, poleciałbym na drugą stronę Atlantyku. Póki co staję pod każdym dużym drzewem spotkanym na trasie swoich wędrówek i chłonę ową tajemniczą aurę roztaczaną przez wielkie drzewo.

O miłości, która nie spadła z nieba

210417

Odkąd napisałem parę zdań o miłości, nie przestaję myśleć o źródłach naszych zdolności duchowego przeżywania; może gdy podejmę jeszcze jedną próbę nakreślenia swoich przemyśleń i wiedzy, uporządkuję je w ten sposób i w końcu oderwę się od tematu.

Dopisek. Z powodu licznych zajęć służbowych i pilnego wyjazdu w rodzinnych sprawach, tekst leżał przez niemal dwa tygodnie. Gdy dzisiaj wróciłem do niego, poczułem, że od tematu uwolnił mnie czas i już nie muszę posługiwać się tekstem, ale że u mnie napisane słowa nabierają cech osobowych, zaraz zamieszczę je na blogu, mimo iż doskonale wiem, że tekst raczej wypaczy mój obraz u czytelników, niż go wyprostuje. Trudno, zostanę wierny zasadzie głównej: na swoim blogu zamieszczam to, co mnie interesuje.

Wydawało mi się, że istnieją dwa zasadnicze stanowiska w kwestii naszej duchowości: mamy ją od Boga, albo została wykształcona w toku ewolucji; ostatnio zaczynam wyraźniej dostrzegać poglądy pośrednie: przy braku negacji faktu ewolucji, obecne jest oczekiwanie wyjęcia wyższych, psychicznych zdolności naszego umysłu spod praw ziemskiego życia i jego ewolucji.

Dla porządku zaznaczę, że takie pojęcia jak duch, dusza, psyche, używam wymiennie, mając na myśli naszą świadomość i całe życie wewnętrzne człowieka; nasze „ja”. Podobnie używam słów umysł i mózg, jako że dla mnie nie ma w tych określeniach innych różnic, jak te ze słownika: w przypadku mózgu ma się na myśli bardziej twór materialny; mówiąc o umyśle, myśli się raczej o funkcjach mózgu, zwłaszcza tych psychicznych. Tkwi w tym pojmowaniu zasadnicze założenie zgodne z wiedzą naukową: nasz mózg jest twórcą i siedliskiem naszego „ja”. Zaznaczam to, ponieważ spotkałem się ze stanowiskiem, dość licznie reprezentowanym wśród wierzących, że umysł jest niematerialną emanacją duszy, a mózg służy jedynie do zawiadywania naszym ciałem i jego zmysłami. Nie zamierzam ustosunkowywać się do takiego stanowiska, jako że wynika ono z wiary, nie wiedzy, a tym samym nie podlega wpływom argumentów.

Myślę, że wśród ludzi, którzy przyjęli do wiadomości fakt ewolucji, nie ma sprzeciwów, gdy mowa jest o obsłudze przez nasz mózg fizycznych potrzeb ciała i przetwarzanie informacji ze zmysłów. Wiadomo, że ciało wymaga zarządzania, że im większe ciało, tym większy mózg jest potrzebny, łatwo też o potwierdzające obserwacje. Gdzieś już posłużyłem się przykładem zmysłu równowagi, wykorzystam go i tutaj zaznaczając, iż inaczej odbiera się typowe objawy pracy naszego ciała, jeśli zwracamy na nie uwagę pod kątem funkcjonowania naszego mózgu.

Gdy stanę na jednej nodze, w zasadzie mogę swobodnie rozmawiać lub myśleć, i nie muszę równowagi pilnować. Jednak jeśli wsłucham się w swoje ciało, a jeszcze lepiej, gdy jednocześnie będę patrzeć na nogę i stopę, zobaczę i poczuję działanie mięśni: jedne napinają się, inne zwalniają, a zmiany bywają dość szybkie i liczne. Wiadomo, że nie dzieje się to automatycznie, że pracą mięśni utrzymujących naszą równowagę steruje mózg. Mógłbym pisać o przejściu tych czynności ze świadomości w fazie nauki chodzenia, do podświadomości w późniejszym okresie, ale chyba za bardzo odbiegłbym od tematu, tutaj wystarczy zaznaczyć, że nasz mózg sam potrafi to robić na skutek wyćwiczenia. Całkiem podobnie jest przy chodzeniu, a niewiele inaczej przy każdych czynnościach wykonywanych często i przez długi czas, jak na przykład przy kierowaniu samochodem. Który z kierowców nie złapał się na myśli, że przecież powinien włączyć kierunkowskaz i zapomniał o tym, a gdy sięgnął po dźwignię, okazała się być już włączona.

Ilość przetwarzanej informacji ze zmysłów jest ogromna. Wszak w każdej chwili wiemy, jaką pozycję ma nasze ciało, odbieramy z całej jego powierzchni wrażenia dotyku i temperatury, słyszymy, widzimy, a przecież piszę tutaj tylko o tych działaniach mózgu, które są nam znane, to znaczy, które są nam świadome; działań pod progiem świadomości jest dużo więcej. Gdy przyjrzeć się każdej z tych funkcji, niech będzie to widzenie, zauważyć można coś dziwnego, coś diametralnie odmiennego od tego, co widzimy. Nasze oczy działają podobnie do matryc aparatów fotograficznych: zmieniające się pod wpływem światła stany naszych komórek światłoczułych są czytane, informacja jest wstępnie przetwarzana, i wiązką kabli – włókien nerwowych, przesyłana jest do mózgu, gdzie podlega dalszej obróbce, a to wszystko dzieje się wiele razy na sekundę. Uwaga w nawiasie: u wielu istot, także u ludzi, powierzchnie światłoczułe komórek skierowane są do tyłu oczu, a nie normalnie, ku światłu – twardy orzech do zgryzienia dla kreacjonistów.

W aparacie fotograficznym obraz jest zapisywany w postaci ogromnego ciągu zer i jedynek, czyli w postaci cyfrowej, z wykorzystaniem tylko dwóch cyfr (przeciętnej wielkości zdjęcie to ciąg kilkudziesięciu milionów zer i jedynek); u nas jest to bardziej skomplikowane, chociaż zapis cyfrowy nie jest nam obcy, tyle że przy użyciu nie dwóch, a czterech znaków. To, co ważne dla mojej myśli przewodniej, to dość proste stwierdzenie: obraz, jaki widzimy, istnieje tylko na poziomie naszej świadomości, natomiast nasz umysł operuje na ciągu umownych znaków i tak też przechowuje w swojej pamięci obrazy naszego życia. To przetwarzanie, dość wierne, a przy tym diametralnie zmieniające informację wejściową, jest powszechne u nas: każde wrażenie zmysłowe wysyłane jest jako ciąg impulsów o zmiennych parametrach, by w mózgu zostać przetworzonym do stanu zrozumiałego dla niego samego i dla nas.

Dokładnie tak samo mają wszystkie zwierzęta, chociaż zachodzą oczywiste różnice ilościowe: jedne widzą lepiej, drugie gorzej od człowieka, albo wzroku nie mają lub patrzą pod szerszym kątem i kilkoma parami oczu. To, co tutaj ważne, to przyjęcie do wiadomości, iż mechanizmy wykształcania zmysłów i ich funkcjonowania były (i są nadal) podobne, a w najszerszym ujęciu takie same u wszystkich żywych istot na Ziemi.

Poza zmysłami, w oczywisty sposób wspomagającymi zdolności przeżycia, natura wykształciła u zwierząt cały szereg funkcji mających na celu posiadania potomstwa i opiekę nad nim. Zaznaczam, iż pisząc o celu natury, nie opisuję istniejącego stanu, korzystam jedynie z języka stworzonego przez ludzi, a my wszędzie doszukujemy się sprawcy i celu. Same mechanizmy ewolucji są bezosobowe, bezrozumne, automatyczne, nie mające żadnego celu, ku któremu zmierzają.

Najsilniejszym bodźcem tego rodzaju jest popęd seksualny, bez którego nie było toków, rykowisk, walk, nieskończonej ilości zalotów, rytuałów, przeobrażeń w zachowaniu i wyglądzie. Natura posłużyła się tutaj przysłowiową marchewką: przyjemnością, chociaż zdaje mi się, że odczuwają ją jedynie te zwierzęta, których mózgi dostatecznie są rozwinięte, by „zmieścić” w sobie wrażenie tak oderwane od codziennych zabiegów, jak rozkosz. Ta uwaga też jest ważna. Te wszystkie mechanizmy wykształciły się po prostu dlatego, że okazały się przydatne, co jest ogólną cechą zmian ewolucyjnych. Zwierzę nie ma świadomości potrzeby zachowania gatunku, przekazania życia; wszystkie działania w tym kierunku podejmuje pod wpływem silnie odczuwanej instynktownej potrzeby. Podobnie jest z opieką nad potomkami, chociaż u różnych zwierząt wykształciły się bardzo odmienne zwyczaje – od starannej opieki przez pierwsze lata, do zostawiania swojego potomstwa samemu sobie. Natura potrafi budzić w młodej matce potrzebę opieki i obrony swoich dzieci, uruchamia mechanizmy laktacji (jeśli jest ssakiem), często uniemożliwia zajście w ciążę w czasie karmienia, itd.

Trudno opisywać wszystkie mechanizmy, w wielu przypadkach nie tylko o wielkość tego tekstu chodzi, ale i o brak specjalistycznej wiedzy, więc poprzestanę na tych paru przykładach zaznaczając, iż wszystkie te zachowania zwierząt i zmiany w ich organizmach są fenotypowe, czyli będące skutkiem działania genów. Tylko przy pomocy genów matka nie opiekująca się potomstwem mogła przekazać dzieciom zespoły odpowiednich zachowań, tylko przy pomocy genów można nakłonić zwierzęta posiadające najprostsze systemy nerwowe do zachowań rozrodczych. Piszę tak, bo czasami myślę, że u zwierząt mających najbardziej rozwinięte mózgi, może występują też zaczątki świadomych działań, jednak zawsze na podłożu uczynionym przez geny.

Każde materialne wcielenie genu trwa co prawda krótko, wiele razy w ciągu naszego życia jest zamieniane na nowe kopie, jednak geny są niemal wieczne w sensie informacji, jakie niosą. Ta przechodzi z pokolenia na pokolenie, a przekaz jest prawie idealnie wierny. Potrzebne są tysiąclecia, żeby zauważyć mikroskopijne zmiany; może z wyjątkiem bakterii, u których wszystko przebiega szybciej. Kopiowaniu i przekazywaniu następnemu pokoleniu podlega cały genom zwierzęcia (ludzie też są zwierzętami w sensie biologicznym, obcym jakimkolwiek wartościowaniom), bez względu na to, jak często cechy, w których zaistnieniu brał udział określony gen, są używane czy przydatne; kopiowaniu podlegają także te geny, które w ogóle nie są używane u danej osoby, na przykład dotyczące męskich cech w genach córki, które mogą się objawić dopiero u jej syna, ale też geny nieużywane od pradawnych czasów. Większość naszych genów jest takim milczącym świadkiem zamierzchłych czasów. Tak jest, ponieważ mechanizmy kopiowania są automatyczne, pozbawione inteligencji, a sama technologia zapewnia niemal wieczne ich trwanie.

Dlatego nadal nosimy w sobie ślady dawno minionych czasów, mamy odruchy i skłonności niepotrzebne w zmienionym przez nas świecie, a nawet szkodliwe.

Jesteśmy cząstką życia Ziemi i wszystkie prawidła dotyczące genetyki zwierząt dotyczą także nas, ponieważ wszystkie istoty żywe na Ziemi są kuzynami i mają bardzo podobną budowę na poziomie komórek i genów; dość wspomnieć, że są geny, które (z minimalnymi różnicami) dzielimy z całą ziemską fauną – aż do bakterii, a wszystkie one i u wszystkich istot zapisane są dokładnie takim samym językiem. Nie ma w nas nic, co wyróżnia nas w zasadniczy sposób, co czyni niepodległym prawom życia Ziemi.

Ponieważ nie czujemy pracy naszego mózgu w żaden sposób, możemy tylko wyobrażać sobie, jak liczne operacje są wykonywanego przez niego, gdy w ułamku sekundy uznajemy, iż musimy się cofnąć dwa kroki, by złapać piłkę lecącą ku nam.

Właśnie ten styk jakże technicznych działań naszego mózgu – i świadomości, to przejście od „komputerowych” obliczeń do uświadamiania siebie, do mówienia „ja”, jest najbardziej fascynujący i najdziwniejszy. Czasami można odnieść wrażenie, iż dwiema jesteśmy osobami: nasze ciało i my. Nie dziwić się wielu religiom, które ten podział uświęcają doktrynami. Co ja na to? Znowu zwrócę się ku zwierzętom najinteligentniejszym: przyglądając się im, dochodzę do wniosku, iż one także mają świadomość, a tym samym poczucie swojego „ja”. Bronić tego stwierdzenia można na wiele sposobów, ale wydaje mi się, że nie ma takiej potrzeby, ponieważ ubywa ludzi, którzy odbierają zwierzętom wszystko, co chociaż trochę przypomina cechy uznawane za typowo ludzkie.

Pomyślałem teraz o tych burkach łańcuchowych, rzucających się na wszystkich: że trudno przypisać im niechby niewielką część cech ludzkich. Owszem, ale gdyby człowieka odpowiednio wytresować i trzymać go na łańcuchu, też warczałby na wszystkich. Tak, człowieka można tresować jak psa. Boli ten fakt? Boli, ale faktem pozostaje. W czarnej Afryce dzieci są szkolone do zabijania, czyni się z nich biologiczne maszyny działające jak automaty. Gdzie w nich poczucie piękna i miłość, gdzie empatia? Nie ma. Po prostu nie ma. Z gorzką ironią można by powiedzieć, że mamy tutaj do czynienia z przewagą ducha nad materią, bo przecież i w tych dzieciach są te wszystkie geny, które skłaniają człowieka ku drugiej osobie.

Wracając do meritum, zwrócę uwagę na płynność zmian wszystkich cech u zwierząt. By zostać przy mózgu: są gatunki zwierząt nieco mniej inteligentnych od psa, ale są i inne, mające inteligencji odrobinę więcej. Nie ma tutaj żadnych ostrych granic, a tylko płynność. Na jednym końcu tego szeregu są jakieś najprostsze żyjątka pozbawione inteligencji, a w swoim życiu popychane odruchami na stałe wpisanymi w ich geny, na drugim istoty najbardziej inteligentne – ludzie. Co prawda na tym końcu szeregu różnica jest spora: nasz mózg jest dużo większy od szympansiego, jednakże przy takiej samej budowie i działaniu pozostaje różnicą ilościową. To dzięki różnicy w wielkości mózgu (a za nią i możliwości) ludzie stworzyli erotykę i technikę, małpy nie, jednak mają one mózg dostatecznie duży, by stworzyć świadomość. Ta najdziwniejsza, najbardziej tajemnicza cecha mózgu nie jest cechą wyłącznie ludzką, chociaż trudno uchwycić różnice (bardziej je czujemy) w poziomie świadomości i jeszcze trudniej wyznaczyć granicę jej zaniku u zwierząt z mniejszym mózgiem.

Zwykliśmy akceptować genetyczne uwarunkowanie różnic w wyglądzie fizycznym, taki ich wpływ na nas nie budzi protestów. Podobnie jest z uwarunkowaniami zdrowotnymi: wszak wszyscy wiedzą, że jeśli ojciec i matka przebyli chorobę nowotworową, ich dzieci z dużo większym prawdopodobieństwem też zachorują. Trudność w przyjęciu wpływu genów pojawia się, gdy mowa o naszych cechach psychicznych, ponieważ całą sferę życia wewnętrznego przywykliśmy mieć za wyłącznie ludzką dziedzinę i w pełni zależną od naszej woli. Niezupełnie tak jest, a żeby dostrzec pewne zależności, trzeba najpierw pozbyć się złudzeń co do wyjątkowości człowieka i jego odmienności do zwierząt.

Przykładów wpływu genów na naszą psychikę można podawać mnóstwo, wspomnę tylko o paru, niekoniecznie najważniejszych, a po prostu tych, które mi się nasunęły. Ot, powiedzmy PMS. Cóż w jego czasie może się dziać z kobietą? Podaję za wikipedią: uczucie ciężkości, zmieniony apetyt i odczuwanie gorąca, ale też smutek, a nawet depresja, także rozdrażnienie i huśtawki nastrojów. Objawów jest więcej, ale poprzestanę na nich zwracając uwagę na ich dwoistość: dotyczą zarówno funkcjonowania ciała, jak i umysłu. Fakt bycia w depresyjnym stanie nie ma tutaj innej przyczyny, jak zmiany poziomów określonych hormonów, a więc jest natury chemicznej.

Znane są różnice charakterów, czasami bardzo znaczne, między rodzeństwem wychowywanym w takich samych warunkach i w ten sam sposób. Gdzie powody tych różnic? Tylko w mniejszej części można je wyjaśnić różnicami pozagenetycznymi, na przykład innym wpływem organizmu matki w czasie rozwoju płodu, niż przy wcześniejszej ciąży. Główne skrzypce grają tutaj geny. Rodzeństwo ma średnio 50% wspólnych genów, i już ta różnica wystarczy, ale to różnica uśredniona, w praktyce może być i bywa mniejsza lub większa (wyjaśnienia dla zainteresowanych). Oczywiście w późniejszym okresie zaczynają odgrywać ważną rolę wpływy środowiska, ale wszystkie możliwe czynniki wpływające na osobowość człowieka działają na fundamencie uczynionym przez geny.

Tak też jest z miłością erotyczną. Jej podstawą jest popęd seksualny, który odpowiada za

naszą skłonność ku osobom drugiej płci. Cała sfera erotyki, bez której nie ma miłości, jest zmienionym przez nas pożądaniem drugiej osoby, a więc popędem seksualnym. To fundament naszych miłości, zaznaczę raz jeszcze: erotycznych miłości, i jak to z fundamentami jest, są niezbędną częścią budowli, aczkolwiek niewidoczną. Czy byłaby możliwa miłość bez naszego stałego (w przeciwieństwie do wielu zwierząt) apetytu na seks – nie wiem, ale raczej nie. Może byłyby zawierane umowy na zapłodnienie i wspólne odchowanie potomka, a miłość miałaby cechy przyjaźni? Kto wie? Na pewno byłoby zupełnie inaczej.

Natura idzie jeszcze dalej, wzbudzając w nas fascynację drugą osobą, ów stan gorączkowego kochania z pierwszych lat związku, co też znajduje proste i przekonywujące wyjaśnienie w historii rozwoju naszego gatunku. Trudno mi ustalić zakresy i pierwszeństwa w działaniu natury i nas samych, jednakże wiadomo, że przy sprzyjających okolicznościach taka miłość potrafi pojawić się ni stąd, ni zowąd. Czasami sami jesteśmy zdziwieni jej pojawieniem się, a gdy minie, bywamy zaskoczeni osobą, której dotyczyła; myślę tutaj o swoistej ślepocie miłosnej, zjawisku dobrze znanym. Powszechnie też znany jest fakt niezależności zakochania się od naszej woli. Miłość pojawia się sama, nie przychodzi wtedy, gdy tego chcemy, a i wygnać ją od siebie jest trudno.

To dalece nie wszystkie cechy zakochania wskazujące na działania niezupełnie zależne od naszych wyborów i woli, działania autonomiczne, co znajduje odbicie także w naszym języku.

U Gołubiewa przeczytałem bardzo ładne nazwanie zakochania: zaplątanie się w kosy dziewczyny. Cóż, zaplątujemy się wbrew sobie, a już na pewno nie celowo.

Nasz jest ciąg dalszy: co zrobimy z tym uczuciem. Słyszałem o ludziach, którym tak bardzo spodobał się stan zakochania, że gdy mija, szukają innej osoby, w której mogliby się zakochać, by ponownie przeżyć, niczym narkotyczne wizje, ten ekscytujący stan. Można by powiedzieć, że uzależnili się od fenyloetyloaminy jak narkoman od amfetaminy.

Te wszystkie fakty, które wyżej opisałem, źle przyjąłem swego czasu. Poczułem się tak, jakby ograbiono mnie z własności najcenniejszej, najbardziej mojej, zależnej tylko od mojego ducha uznającego miłość za arcyludzką. W jakiejś mierze te nasze uwarunkowania pozbawiają nas wolnej woli, jeśli jednak przekształcamy owe genetyczne i chemiczne prapoczątki w dobrą i trwałą miłość, we wspólne życie u boku drugiej osoby, pokazujemy, jak dalece możemy zmienić popęd dany nam w genach.

Uprzedzając możliwe stwierdzenia powiem, iż nie szukałem tej wiedzy, sama przyszła do mnie w czasie zgłębiania tajników ewolucji, a nie przyjąłem jej łatwo. Wolałbym, żeby żadne geny i pod ich dyktando produkowane hormony nie miały wpływu na moje miłości, trudno jednak wojować z faktami, prędzej czy później trzeba je przyjąć, w czym pomocna okazuje się być jedna z naszych cech: ciekawość.

Udało mi się wypracować patrzenie na duchowe cechy człowieka z perspektywy odległych tysiącleci, gdy nasi przodkowie zaczynali stawiać pierwsze kroki w pozycji wyprostowanej, i późniejszych czasów, gdy ruszyliśmy na podbój świata. Widać wtedy fascynujący fakt: nasz mózg, do dzisiaj niewolny od uwarunkowań tamtych czasów, a rozwinięty dla przeżycia w świecie zupełnie odmiennym od dzisiejszego, okazał się być zdolny do czynności diametralnie odmiennych od pierwotnych: zajrzenia w głąb Wszechświata, stworzenia muzyki, i do przekształcenia nakazu rozmnażania się w miłość.

Gdy próbuję spojrzeć na nas i nasze poczynania ze stanowiska religijnego (na tyle, na ile potrafię przyjąć ten obcy mi światopogląd), obraz ulega u mnie dość radykalnej przemianie, ponieważ następuje uwypuklenie naszych wad, nie osiągnięć. Wszak cząstka boskości, jaką mielibyśmy nosić w sobie, nasz duch, nasza psyche, odpowiedzialna jest za bezbrzeżne morze cierpień, jakie sami na siebie sprowadziliśmy przez wszystkie wieki naszej historii, za całe nasze barbarzyństwo (oceniane według obecnych standardów moralnych).

Gdy przyjmie się boskość jako czynnik sprawczy naszych umiejętności i zdolności, nie wydają się one ani wybitne, ani godne podziwu, ale gdy przyjmie się stanowisko naukowe, obraz ulega metamorfozie, mogąc być powodem do dumy: oto jedna z istot żywych tej Ziemi rozwija się na tyle, że mówi o sobie „ja”, a w następnej chwili, zmieniając zwierzęce prawa rozmnażania się, mówi „kocham”.

O miłości

150417

W pędzie dnia powszedniego bywa, iż usłyszę znaną melodię muzyki z filmu lub piosenki. Na ogół ledwie odnotuję fakt usłyszenia melodii i zaraz o niej zapominam, ale też zdarza się, i to wcale nierzadko, że ta melodia, czasami ledwie kilka taktów, uczepi się mnie i nucę ją, albo słyszę w sobie i bez nucenia. Bywa też, że ten stan ma swoje następstwo, to z kolei ciąg dalszy, zmieniony, ale przecież korzeniami sięgającymi do tego wszystkiego, co obudziła we mnie pierwsza przyczyna – kilka taktów dźwięków.

Dwa dni temu usłyszałem melodię graną jednym palcem na fortepianie; prostą, znaną i jakże urokliwą melodię z filmu Love story. Później melodia wróciła do mnie raz, drugi i kolejny, a wieczorem chciałem obejrzeć film. Poddałem się tej swojej chęci, i już to jedno zdziwiło mnie, ponieważ rzadko oglądam filmy; w ich oglądaniu przeszkadza mi poczucie tracenia czasu, zbyt wolnego dziania się, mojego nic nie robienia, co z kolei jest rezultatem odruchowego, nie wyrozumowanego przekonania, iż patrzenie na film mniej jest wartościowe od czytania.

Szaleństwo przeprowadzki za mną, przede mną kilka leniwych dni skróconej pracy (czyli 70 godzin tygodniowo, a nie 90) i wolnych wieczorów, więc wczoraj wyszukałem odpowiednią stronę internetu i obejrzałem Love story – po raz pierwszy od ponad ćwierćwiecza. 

Później, już pisząc ten tekst, przyszło mi do głowy, iż w mojej chęci obejrzenia filmu swój udział mogły mieć słowa o miłości przeczytane na zaprzyjaźnionym blogu.

Oczywiście popłakałem się w trakcie oglądania, a właściwie nie ja, tylko ta baba, która siedzi we mnie.

Tutaj pierwsza dygresja. Dwóch jest we mnie Krzysztofów: pierwszy ten płaczący, czujący, skłonny do zachwytów, a nawet egzaltacji, drugi patrzący analizującym okiem filozofa lub naukowca. Właśnie ten drugi zapytał, dlaczego właściwie wzruszają nas do łez zmyślone historie nieistniejących ludzi. Odpowiedź wydaje się być prosta: nie nad nimi się użalamy, a nad sobą, nieświadomie wyobrażając siebie na miejscu tamtych. Po zastanowieniu dodam drugi powód, rzadszy, ale istniejący: my tamtym zazdrościmy uczucia. Opłakujemy swoje minione miłości.

Pasowałoby tutaj przepisać chociaż część hymnu o miłości Pawła z Tarsu, ale przecież wszyscy znają te piękne słowa opisujące i chwalące najwznioślejsze uczucie, jakie może odczuwać człowiek. Nic nie wnosi tak wiele do naszego życia, nie czyni je tak kolorowym i wartościowym, jak miłość. Nic nie jest bardziej wytęsknione, oczekiwane, głębiej przeżywane. Nie ma w naszym życiu nic wartościowszego nad kochanie drugiej osoby, a jeśli ktoś ma inną skalę wartościowania, to coś z nim nie jest tak, jak być powinno. Owszem, nie samą miłością żyjemy, ale ona jest podstawą, fundamentem, na którym możemy postawić gmach naszego udanego życia. Bez niej prędzej czy później na ścianach pojawią się dokuczliwe rysy, albo gmach się zawali zostawiając nas z poczuciem pustki naszych dni i ich bezsensu, zwłaszcza, jeśli nie potrafimy tęsknić za miłością. Tak, tęsknota może być w takich sytuacjach substytutem uczucia. Dlaczego? Bo jej odczuwanie jest wyrazem potrzeby kochania, postrzegana bywa jako nasza umiejętność kochania, a więc podnosi nas we własnej ocenie.

Mój obraz miłości, jej praźródła i rola, jaką odgrywa w ludzkim życiu, ulegał zmianie nie tylko na skutek doświadczeń i lat, ale i wiedzy stricte naukowej. Pamiętam swój bunt odczuwany po dowiedzeniu się o fenyloetyloaminie, którą swego czasu okrzykniętą hormonem miłości, jako że w mózgu zakochanego jest go więcej i odpowiada za wiele objawów zakochania. Gdzieś tutaj  jest tekst o tym hormonie, a raczej o moim sprzeciwie.

Stary to tekst, ma kilkanaście lat, teraz bardziej stonowałbym słowa i nie protestował tak ostro, pogodziwszy się ze status qou, w czym pomogła mi odrobina posiadanej wiedzy o filogenetycznych uwarunkowaniach ludzkiego rozwoju.

Erotyka w całej swojej różnorodności form i w bogactwie wyrazów jest seksem przemienionym przez ludzką kulturę, a wyjaśnienie istnienia w nas potrzeby seksu (i związanej z nim przyjemności) jest najprostsze: nakłonienie nas do prokreacji.

Miłość między dwojgiem ludzi (ale niekoniecznie dwojgiem, jako że nie można odbierać prawa do niej związkom homoseksualnym) jest najwyższą formą erotyki; jest przejawem naszego ducha, tego, co w nas najlepsze. Kochając, najbardziej oddalamy się od przymusu genów, ale nie uwalniamy się całkowicie, ponieważ miłości erotycznej nie da się odłączyć od pożądania, a dalej od seksu i jego potencjalnych skutków. Wiek kochanków uniemożliwiający prokreację, ani niechęć innych par do posiadania dzieci, nie ma tutaj znaczenia, nic nie zmieniając, jako że przyczyny tkwią w nas głębiej i są poza sferą rozumową; właśnie dlatego użycie środków antykoncepcyjnych mało, albo wcale, nie zmniejsza apetytu na seks, a właściwie powinno.

Chciałbym widzieć w miłości uczucie wyłącznie moje, zależne od mojego ducha, a nie od produkowanego pod dyktando genów hormonu zalewającego mój mózg, jednak obecnie nie da się obronić takiego idealistycznego przekonania.

Czy to mi przeszkadza? Nie, ponieważ z tą wiedzą jest tak samo, jak z powszechną wiedzą o nieuniknionym końcu życia: ona jest jakby z boku, uświadamiana tylko czasami  i w gruncie rzeczy nie zmieniająca pragnień.

O tych wszystkich uwarunkowaniach i praprzyczynach się wie, miłość jest odczuwana i przeżywana.

Wszystkim, którzy zajrzą tutaj i dotrą do końca tekstu, życzę miłości, a im są starsi, tym mocniej jej życzę. Niech wasze mózgi pływają w fenyloetyloaminie, bo co prawda jej wytwarzanie uruchomią jakieś geny, to jednak ciepełko odczuwane w piersi na widok ukochanej osoby będzie tylko wasze.

Tak jak tęsknota za miłością.

Dopisek.

Na podobny temat pisałem już tutaj  przy okazji rozmowy w Octavio Pazem.

Człowiek to chemia, fakt. Łykniesz tabletkę przypisaną przez lekarza, i przestają Cię boleć mięśnie, bo dostarczyłeś im magnezu. Łykniesz inną, i świat eksploduje kolorami, bo podkręciłeś mózg meskaliną czy innym paskudztwem, ale, co gorsza, my sami, to znaczy nasz organizm, też wytwarza tego typu substancje aktywne psychicznie. Gdzie problem? Ano, łatwo powiedzieć, że przeżycia po zażyciu sztucznego psychodeliku są fałszywe, nieprawdziwe, i tak też będzie. Co jednak powiedzieć, gdy my sami wytwarzamy tego rodzaju substancje, i to nie tylko fenyloetyloaminę, która budzi takie wzburzenie, ale na przykład podobną do niej adrenalinę i na pewno inne?…

Trudno zaprzeczyć, iż w swojej pracy mózg używa mnogich substancji chemicznych, i wcale nie są to mazidła do smarowania jego zębatek. Sam fakt istnienia substancji psychoaktywnych jest bardzo znamienny: to tyle, co stwierdzenie, iż na stany naszego ducha ma wpływ chemia.

O prądach w nim buszujących też wiadomo, coś tam się słyszało o miliardach neuronów i nieskończonej ilości połączeń między nimi, więc chemia i fizyka naszego mózgu nie powinna wzbudzać emocji.

Przy odrobinie starań można dojść do ciekawego i wiele zmieniającego wniosku: nasze wspomnienia, przeżycia, upodobania, uczucia, wszystko, co o nas stanowi, nie jest zapisywane w mózgu tak, jak my to czujemy. Ten zapis to mnogość substancji chemicznych i zmiany układów połączeń naszych neuronów, a zarówno jedno, jak i drugie, nijak nie jest podobne do naszej tęsknoty za nią, ani do naszego upodobania górskich wędrówek.

Kiedyś, gdy miałem późną jesienią psychicznego dołka, lekarz chciał mi przypisać lek poprawiający nastrój, chodziło o uzupełnienie substancji brakujących organizmowi. Nie zgodziłem się z tego samego powodu, dla którego czułem bunt na wieść o fenyloetyloaminie i dla którego Ania nie zgadza się na chemię naszych uczuć: bo i ja i ona chcielibyśmy, aby wszystko, każde nasze uczucie i drgnienie serca, każdy nasz nastrój, każda radość i smutek też, były tylko nasze. Nasze, to znaczy zależne wyłącznie od naszego świadomego ja, od naszej duszy. 

Stoimy więc po tej samej stronie, moi czytelnicy, tyle że ja już nie buntuję się przeciwko wpływowi genów na nas, ani na chemię naszych uczuć. Pogodziłem się nie tylko z powodu wiedzy, ale i swoich przemyśleń.

W końcu te geny, które skłaniają nas ku osobom drugiej płci, też są nasze; w końcu wiadomo jest wszystkim, że nigdy nie mieliśmy i nie mamy pełnej władzy naszej woli nad swoim ciałem, w tym i mózgiem. Pomogła mi moja religijna obojętność, ponieważ dzięki niej łatwo mi przyszło ujrzeć człowieka nie jako kogoś z zewnątrz, kogoś z nieśmiertelną duszą i celami istniejącymi poza Ziemią i poza ziemskim życiem, a jako istotę wykształconą w toku ewolucji, tym samym podległą takim samym prawom i mechanizmom, jakim podlegają wszystkie żywe stworzenia Ziemi. Patrząc z takiej perspektywy, inaczej widzi się nasze wady i zalety, także nasze osiągnięcia. Bardziej dostrzega się nasze wyzwalanie spod wpływu genów, niż istniejącą jeszcze podległość. W tym historycznym i ewolucyjnym ujęciu także i sprawy zakochania się widzi się inaczej. O tyle inaczej, o ile nasze zachowania związane z seksualnością różnią się od zachowań naszych najbliższych kuzynów. To kwestia strony porównywania: nie do boskości, obojętnie jak ją definiować i gdzie jej szukać, a do naszej przeszłości.

Tego rodzaju myśli pomagały mi, pomagają nadal, w przyjęciu do wiadomości, iż nie władam całością swoich przeżyć psychicznych, a w moim zakochaniu się niemałą rolę odgrywają geny.

Dzień słońca, buków i pożegnania gór

260317

Popiel, Droga Wojenna w Górach Ołowianych, Świerkowy Dół, Janowicki Przełom, Ciechanowice, Krzywa Góra, Sośniak, wzgórza między Popielem a Sośniakiem, Popiel.

Wstałem o trzeciej, kwadrans po szóstej zaparkowałem samochód we wschodnich Górach Kaczawskich, ale wschód słońca oglądałem w czasie jazdy; wydaje mi się, że dzisiaj wstało wyjątkowo wcześnie, już przed szóstą.

Odrobinka mgiełki rozpłomieniona silnym słońcem ranka świeciła biało i perłowo, powietrze było rześkie, niebo idealnie błękitne, a na niebieskich odległością zboczach Karkonoszy błyszczał śnieg. Zwracał uwagę wyraźny kontrast kolorów: bliskie wzgórza, łąki i pola, oświetlone wczesnym słońcem, jeszcze nie pozbawionym barw, były ciepłe swoją zielenią i jasnymi brązami, nawet nagie drzewa widziałem takimi, natomiast na krańcach horyzontu przeważały niebieskości i biel – chłodne kolory zimy.

 Gdy popatrzyłem na wszystkie strony, gdy policzyłem i nazwałem widziane góry, poszedłem w dół pięknymi zboczami ku wiosce Świdnik. W takich miejscach jak ta dolinka z dróżką biegnącą jej środkiem, wyraźnie odczuwa się zmienność naszego postrzegania upływu czasu w zależności od nastroju i otoczenia, od przeżywania. Ta droga, jak tyleż jej koleżanek w tych górach, zawsze kończy się zbyt szybko, nawet jeśli idzie się wolno i przystaje chcąc wydłużyć chwile.

Szedłem w kierunku Gór Ołowianych, ponieważ wypatrzyłem na mapie nieznany mi Przełom Janowicki. Południowymi stokami tych gór płynie Bóbr, największa rzeka tych stron, a skoro jest przełom, to są skalne ściany i widoki. Postanowiłem pójść tam przez masyw Gór Ołowianych, po drodze odwiedzając Świerkowy Dół. Jest to głęboki jar ze strumieniem spływającym ze zbocza Brożyny 200 metrów w dół, do podnóża gór; miejsce dzikie i ładne lasami, stokami i wodą omywającą kamieniste dno strugi. Byłem tam parę lat temu, w chmurny dzień zimowy, miejsce mi się spodobało, a dzisiaj widziałem je odmienione, ładne inaczej. W słońcu, w ciepły dzień, zarówno strumień płynący dnem Dołu, jak i bukowy las porastający zbocza jaru, nabrały kolorów i wyrazistości, a strumień dodatkowo dźwięczności. 

Siedziałem na pniaku przy źródle i patrzyłem na wodę dobywającą się z środka ziemi; widziałem wybrzuszenie na niewielkiej tafli, ślad ciśnienia pchającego wodę ku światłu. Napełniłem kubek i powoli piłem, smakując. Siedziałem, patrzyłem i nie chciało mi się iść dalej, co zrozumie każdy, kto widział źródło i poświęcił mu chwilę.

Poszedłem w dół płytkim, kamienistym wąwozem, śladem starej drogi wiodącej tuż przy strumieniu, często zatrzymując się i patrząc na wodę pędzącą po kamieniach, albo na nieruchome buki wznoszące się na stromych tam zboczach. Wodzie i drzewom robiłem sesje zdjęciowe, próbując uchwycić obiektywem urok ruchliwej wody i nieruchomych drzew.

Strumień widziałem na całej jego długości, od źródła pod kamieniami górskiego stoku, aż do jego ujścia do Bobru, tyleż metrów niżej. Jest prędki, skaczący po kamieniach, dźwięczny, migotliwy; patrząc na niego, odczuwa się pragnienie.

O urodzie strumieni napisano całą bibliotekę, a kto pisał o bukach? Bardzo chciałbym wypełnić chociaż część tej luki, ale jakże słowami wyrazić to, co widzę i czuję, gdy patrzę na nie, albo gdy tęskniąc za wędrówkami, wspominam te drzewa?…

Mam w swoich górach kilka buków wyróżnionych pamięcią, odwiedzam je będąc w pobliżu, ale też dobrze pamiętam grupę buków imponujących wielkością, rosnących na brzegu lasu, przy dróżce wybiegającej na otwarte przestrzenie łąk, ale… nie pamiętam, gdzie je widziałem.

Wspominam wiele takich nie przypisanych do konkretnego miejsca buków; każdy z nich dokłada swoją cząstkę, sobie charakterystyczny szczegół, do obrazów budzonych we mnie na myśl o tych ładnych drzewach.

Pamiętam grupę buków oglądanych we mgle; były ciche, jakby uśpione, majestatyczne, surowe, ukrywające gałęzie we mgle; stojąc wśród nich, przez chwilę poczułem się jak wędrowiec mający parę dni drogi do ludzkich sadyb; jakbym był w nierealnym świecie stworzonym tęsknotą do życia w harmonii z naturą. Pamiętam buki widziane w deszczowy dzień zimy, gdy jedynym kolorem były liście buczków przycupniętych u stóp ołowianych olbrzymów w czarnych zaciekach deszczu, pod burym niebem. Wiele razy podziwiałem ich monstrualne korzenie rosnące tak, jak ciasto wylewające się ze zbyt małej dzieży: pęczniejące i wypełniające sobą wolną przestrzeń. Uroda brzóz jest dla mnie jednoznacznie kobieca, buki natomiast są męskie. Te drzewa są mocne, ich pnie prężą muskuły niczym niewolnik dobywający się z marmuru rzeźby Michała Anioła; stare okazy miewają liczne zgrubienia jak sterane pracą ciało cieśli, a ich potężne korzenie są wielkimi łapami chłopa nienasyconego w swoim pożądaniu ziemi. Pamiętam, gdzie sterczy próchniejący pień metrowej średnicy z mini dziuplami wydłubanymi dziobami ciekawskich ptaków, ale też noszę w sobie obrazy całych łanów bukowych młodniaków wystrojonych ładnymi brązami swoich liści; widzę nad nimi wysokiego, silnego, barczystego buka i wydaje mi się, że jego konary są jak skrzydła opiekuńczej kwoki kryjącej swoje pisklęta. Lubię jeść bukowe orzeszki, mają wyborny smak, a polna lub leśna dróżka przysypana łupinami bukwi jest dla mnie jednym z symboli złotej jesieni.

Razem ze strumieniem wyszedłem z lasu, a niewiele dalej przyszła pora pożegnania: strumień spieszył się do płynącego opodal Bobru, ja poszedłem boczną szosą na wschód. Lubię takie drogi. Mają szerokość samochodu, w swoim niezdecydowaniu nie potrafią stu metrów przebiec prosto, a ziemi ledwie się trzymają: gdy wspinają się po zboczu, wydaje się, że na jego szczycie polecą ku niebu, w które celują.

Gdy skończyły się zabudowania wioski i jej ogrodzenia, skręciłem na łąki. Ich otwarta przestrzeń zapraszała, a widoczna na tle nieba linia drzew nie zapowiadała gęstego lasu. Jakież było moje zdumienie, gdy stanąłem między nimi: rosły na krawędzi urwiska, a 20 metrów niżej Bóbr płynął zakolem, niemal pętlą.

Byłem na Janowickim Przełomie.

Podobne miejsce jest po drugiej stronie gór, pod Siedlęcinem: idąc od elektrowni stokiem pod górę, niespodziewanie dochodzi się do urwiska; w dole, między drzewami, migocze woda tej samej rzeki.

Widok przełomu jest przemawiającym do wyobraźni zobrazowaniem słów o tej cichej wodzie, która brzegi rwie. Przecież niemożliwe – mówi nasza wyobraźnia – żeby ta spokojnie płynąca woda tak wydrążyła skały góry; przecież skały są tak twarde, a woda miękka! Jednak możliwe, tylko nasza wyobraźnia sprawdza się w ludzkim przedziale czasu, bezradną stając się już wobec tysiącleci, a miliony lat są dla niej abstrakcją.

Gdy wyszukaną ścieżką zszedłem ku rzece, przeżyłem dwa miłe spotkania: zobaczyłem kilka przylaszczek, a gdy klęknąłem przy nich, na dłoni usiadła mi biedronka i wcale nie miała ochoty odlecieć.

Nieco dalej szedłem zielonym zboczem innego wzgórza. Zrazu było wysokie i strome, a malało w miarę nabierania wysokości, jakby poddawało się mi; szedłem wpatrzony w falistą, wyraźną linię granicy zieleni i błękitu, ziemi i nieba, bliskości i dalekości. Na jego obłym grzbiecie przywitały mnie dal, polny wiatr niosący niepokojące zapachy wiosny i skowronkowe śpiewy. Ponad dachami wioski, w oddali zobaczyłem nitkę drogi biegnącej zakolami po bezkresie pól i zapragnąłem pójść tam. Z mapy dowiedziałem się, że w pobliżu wznosi się Krzywa Góra, wzgórze najbardziej wysunięte na południe w moich górach i dotychczas mi nieznane.

Powinienem wyrażenie „wznosi się” dać w cudzysłów: parę razy otwierałem mapę w daremnym poszukiwaniu tej góry. Zlokalizowałem ją dopiero według przebiegu linii kolejowej, dróżki biegnącej obok i brzegów lasów, ponieważ sam szczyt jest małym wybrzuszeniem pola, niewidocznym już z odległości paru setek metrów. Nieco niżej płynie strumień Kręta (lub Zakręta), umowna granica Gór Kaczawskich.

Polami zielonymi od ozimin, pod niebem wybłękitniałym słońcem i ptasim śpiewem, poszedłem na północ, ku grupie wzgórz (ale takich prawdziwych, na których można się zasapać) między Sośniakiem a Popielem; tylko te dwa mają swoje nazwy, pozostałe są bezimienne, ale wszystkie zadziwiają widokami i własną urodą. Podchodząc zboczem jednych, widzi się w oddali potężniejące szczyty Gór Wałbrzyskich, na stokach innych zagląda się w głąb Gór Kaczawskich, w stronę Połomu, Skopca i Okola. Polubiłem tamte miejsca od pierwszych chwil włóczenia nimi, a kilka powrotów nie odebrało im uroku. Dzisiejsze godziny raczej dodały, wszak rzadko mam okazję widzieć swoje góry w słońcu. Od podstawy Popiela spływa ku wiosce dolina, która kiedyś, oglądana z przeciwnej strony, od Gór Ołowianych, zauroczyła mnie tak, że zmieniając plan dnia, poszedłem ku niej. Dzisiaj na jej zboczu odkryłem piękną kępkę świerków samotników. Gdy stałem pod nimi, w głębokim cieniu ich niskich i gęstych gałęzi, dolina widoczna pomiędzy nimi wydała się jeszcze ładniejsza: uwalniając się z więzów świerkowych korzeni, płynęła w dół jasna, uśmiechnięta, zapraszająca.

W godzinę później wszedłem na szczyt Popiela, chcąc z jego wysokości pożegnać dzień. Dla świerków była już noc, ale na gałązkach róży rosnącej obok słońce zapalało barwy zachodu.

Dal w górach ma barwy trudne do nazwania, lekko zaznaczone, niejednorodne, zmieniające się pod wpływem nawet niewielkich zmian oświetlenia. Daleka ściana Karkonoszy początkowo była niebieskoszara, kolor, jaki nabierają szare i ciemnozielone górskie zbocza oglądane z odległości wielu kilometrów. Później niskie słońce dodało do tej barwy odrobinę pyłku szafranowego, zmieniając w ten sposób jej urodę i temperaturę: stała się ciepła i ładna, jakby górski łańcuch poprószony został złotym pyłem. Zmiany w żadnej chwili nie były szybkie ani intensywne, ale wyraźnie widoczne i obejmujące całą dal. Każde pasmo górskie, niemal każdy szczyt, miały inne odcienie barw i podlegały indywidualnym przemianom zależnym od ich odległości, wysokości i ustawienia do słońca.

Gdy te zachodziło, wszystkie barwy przeniosły się na niebo, góry zostawiając coraz bardzie szare, niknące w mroku. Po zachodzie cała dal była czernią, która ostrą, nierówną linią odcinała się od intensywnych kolorów nieba dosłownie pałającego światłem.

Na bliskich krzewach i na trawach było inaczej: barwy intensywniały, jednocześnie tracąc jasność, a w końcu w ciągu ledwie minuty ten spektakl przemian załamał się: kolory zszarzały i znikły, a od dołu, po zboczu ze świerkami, szedł mrok. Tylko łuna na niebie intensywniała jeszcze długo.

Ociągając się, patrząc na zachód, schodziłem ku szosie, na której zostawiłem samochód.

Ten sezon minął wyjątkowo szybko. Każdy kolejny rok mija szybciej, każdy staje się cenniejszy.

W „Pustyni miłości” Francois Mauriac, francuski noblista, napisał o studni czasu, do której bohater powieści nie miał co wrzucić. Moja wypełnia się szybciej niż chciałbym – i tak jest dobrze, tak być powinno, mimo moich protestów.

O upływie czasu

250317

Z czasem dzieje się coś dziwnego. Jeśli przynosi niemiłe przeżycia, dzień potrafi się wlec bez końca niczym nitka smoły, by użyć porównania Gołubiewa, jednocześnie dni pędzą nieprzytomnie, godziny zamieniając w minuty. Ranek zbliża się do zmierzchu, po wtorku od razu jest piątek, jesień styka się z wiosną, a ta jest tylko chwilą rozciągniętą na ramach jednego dnia.

Przecież pamiętam dobrze: miesiąc temu wyjechałem w góry po raz pierwszy, dwa tygodnie temu pojechałem do domu, na świąteczny urlop, a wróciłem wczoraj i oto siedzę wśród toreb i pudełek, w które zbieram drobiazgi niekoniecznie mi użyteczne, ale potrzebne dla stworzenia namiastki domu. Wziąłem laptopa na podołek i otworzyłem dopiski czując pieczenie oczu. Sięganie po komputer lub książkę jest moim odruchem: gdy coś się dzieje we mnie, ucieczka w słowa pomaga mi zrozumieć siebie, rozładować emocje, ugasić pragnienie czy oddalić smutek. Jutro już mnie tu nie będzie, opustoszały pokój uśnie na półrocze. Gdy któregoś październikowego dnia wejdę do niego, zobaczę go zakurzonym i obcym, ale na drugi dzień, zapełniony mną i moimi rzeczami, na nowo stanie się moim miejscem.

Ale to dopiero jesienią. Teraz gdziekolwiek spojrzę, widzę znamiona upływu czasu budzące  nostalgiczny smutek. Na ścianie wisi urocza maleńka laleczka kupiona przed świętami 2015 roku; dodałem takie figurki do świątecznych prezentów, jedną zostawiając sobie dla jej urody. Biorę ją w palce i oglądam; jest ładna – myślę – a kurz na wysokim kapelusiku wydaje się być materialnym przedstawieniem czasu.

Zbieram książki. W kampingu mało mam miejsca, więc biorę tylko wybrane, a wśród nich dwie stałe towarzyszki: Raj utracony Miltona i tragedie Ajschylosa. Nie zaglądam do nich często, ale lubię je mieć przy sobie. Spod dwóch tomów encyklopedii sudeckiej wysunęła się pożółkła kartka, na której czytam notatki sprzed kilku laty; odkładam ten niepotrzebny papier jak coś cennego. Otwieram pudełko z wkładkami do butów, szukam wśród nich skórzanych, które zabiorę ze sobą dla ochrony stóp w upalne dni; wiele z tych wkładek robiłem sam, a gdy patrzę na nie, wraca miniony czas, droższy i lepszy niż wtedy, gdy przemijał.

Ta cecha naszego ducha budzi we mnie dwa różne odczucia: jest cenna wyzłacając minione lata i chwile, ale miewam też żal do niej o to spóźnione docenianie mojego czasu.

Przez chwilę wybieram parę butów górskich do zabrania, ale mógłbym to robić godzinę albo i cały wieczór, dotykając skóry, wąchając ją, wodząc palcami po szwach i słuchając siebie. Każda ich para ma zdolność przywoływania innych wspomnień, każda ma swoją historię, o wszystkich mógłbym długo pisać; patrzę na nie i widzę obrazy tworzone we mnie. Te buty nie tylko budzą wspomnienia, one mają także zdolność gaszenia mojej tęsknoty, i dlatego zabieram ze sobą jedną ich parę.

Usiadłem w fotelu, chwilę wodziłem wzrokiem po zabałaganionym pokoju, ale przymknąłem oczy słysząc muzykę z kantaty Bacha. Ta jest jedną z moich ulubionych, posłuchajcie jej:

Utwór jest zapisany w katalogu dzieł Bacha pod numerem BWV 84.

Może się nie podobać, wiem. Kiedyś taka muzyka i mnie się nie podobała, jednak później przez ponad rok słuchałem tylko kantat Bacha. Może trzeba się oswoić? Wsłuchać?

Napiszę o dzisiejszej mojej chwili, ponieważ jest a’ propos.

Wysiadłem z ciężarówki i zobaczyłem przy kołach białe drobinki, jakby kwiaty, ale ze względu na ich małe rozmiary pewności nie miałem. Klęknąłem, zmieniłem okulary, nachyliłem się i wtedy zobaczyłem… piękno. Po prostu piękno zaklęte w maleńkie kwiatuszki wiosnówki. Na rozległym trawniku w centrum miasta, o krok od zakorkowanej ulicy, istnieje inny świat, którego bogactwo można dostrzec tylko wtedy, gdy nachyli się ku niemu. Z kantatami Bacha może być podobnie, i nie tylko z nimi.

Jutro po raz ostatni wstanę o trzeciej, zaparzę kubek mocnej kawy i termos herbaty z sokiem malinowym, zapakuję plecak i głęboką jeszcze nocą pojadę na południe, w moje góry. Obiecuję sobie chodzić od świtu do zmierzchu, wykorzystać każdą minutę tego ostatniego dnia, zmęczyć się na szlaku i w ten sposób oddalić tęsknotę na dłużej. Wiem, że ona przyjdzie już za kilka dni, ale tyle mogę: iść. Iść i patrzeć.

Żeby nie było tylko nostalgicznie, dodam swoją… bezradność.:

Jak uczynić stronę google stroną startową? Teoretycznie jest to proste, wystarczy trzy kroki:

„Otwórz przeglądarkę i wejdź na www.google.com

Przeciągnij i upuść tę kartę na przycisk strony startowej. 

Kliknij Tak.”

Wkleiłem tutaj instrukcję skopiowaną ze strony google.

Kilka już razy czytałem tę instrukcję i szukałem zarówno karty, jak i przycisku, ale ani nie udało mi się znaleźć, ani nie doszedłem sposobu przeciągnięcia strony na przycisk drugiej. Odnoszę wrażenie, iż to, co się wyświetlało na ekranie autorowi tych słów, nijak się ma do zawartości ekranu mojego laptopa. Czy ktoś wie, co to jest przycisk strony startowej i gdzie go szukać?

Alchemia słowa

230317

Czytam książkę „Alchemia słowa” Jana Parandowskiego. Jest o pisarzach: o ich życiu i zwyczajach, o pracowniach i sposobach pracy, o powołaniach i natchnieniach. Jak przy czytaniu każdej książki tego autora, tak i tutaj mój podziw budziła erudycja i mistrzowskie opanowanie sztuki pisania, także cecha mniej wymierna, ale dla mnie urzekająca, mianowicie ciepło. Właśnie na tę wyraźną cechę stylu Parandowskiego zwróciłem uwagę przy lekturze „Wrześniowej nocy”, pierwszej czytanej jego książki.  Z wyżyn swojej wiedzy ten człowiek pochyla się nad życiem zwykłych ludzi i uśmiecha się do nich. Nasze troski i radości nabierają u niego barw i głębi, jaką dać może duża wiedza historyczna i dogłębna znajomość literatury, także obfitujące w wydarzenia życie osobiste, a za nimi rozległa perspektywa patrzenia na świat i ludzi. Czytając książki o antyku, kilkakrotnie zwróciłem uwagę na podobne cechy innych starożytników, wspomnę tutaj Stefana Srebrnego, Władysława Witwickiego i Aleksandra Krawczuka, autorów znanych i pamiętanych przeze mnie. W ich tekstach też czuje się ów spokój dystansu – jakby ślad stoicyzmu – i uśmiechniętą zadumę, pociągający związek piękna i umiłowania wiedzy, więc filozofii w najurokliwszym znaczeniu tego słowa.

Książkę czytam dopiero teraz, mimo iż znam i cenię twórczość Parandowskiego. Doprawdy, nie wiem, skąd takie moje zaniedbanie…

A może tak właśnie być powinno? Może dopiero teraz, gdy sam piszę, przyszła pora na jej przeczytanie?

Nim przejdę dalej, powinienem zaznaczyć, iż nie mam się za pisarza i nawet sam przed sobą nigdy się za niego nie miałem. Nazywam siebie osobą piszącą, co niewątpliwie jest prawdą, skoro od lat piszę niemal codziennie, nierzadko po kilka godzin. Dla mnie pisarzem jest ten, który wydał wartościowe książki, a te zostały zauważone i docenione. Nie spełniam tych warunków, więc nie jestem pisarzem, jednak pisanie jest mi bliskie. Niemal od zawsze będąc pod urokiem słów, książki czytałem od wczesnej młodości, a u progu dorosłości podjąłem pierwszą próbę napisania czegoś własnego. Tamtej powieści nie zdołałem ukończyć, ogrom pracy zaskoczył mnie i przerósł, ale też chyba nie potraktowałem tego zainteresowania poważnie, skoro odłożywszy pisanie na wiele lat, zająłem się pracą.

W tamtych latach bywało, że w ciągu dnia wypełnionego bieganiem za służbowymi sprawami, nagle zatrzymywałem się, zdumiony nigdy niesprecyzowaną zmianą w myślach czy w otoczeniu, i oszołomiony rozglądałem się wokół jak po obcym mi świecie, słysząc w głowie pytanie:

–Co ja tutaj robię??

Gdzie miałbym być i co robić – nie wiedziałem. Takie chwile miewam i teraz, jednak po doświadczeniach minionych lat, gdy w końcu rozpoznałem i zrozumiałem swoją potrzebą pisania, wiem, iż moim światem powinny być słowa.

Początkowo, w dawnych latach, ta potrzeba rzadko się pojawiała, pierwsze takie chwile na pewno były nierozpoznane lub niezauważone, jednak kolejne, z biegiem lat, stawały się głośniejsze i wyraźniejsze, w końcu ta potrzeba stała się przemożnym krzykiem. Pisać! Pisać!

 Nie wiem, jak opisać to pragnienie, skoro dotyczy czegoś odmiennego od pragnienia miłości lub wyjazdu w góry, będąc czysto duchowej i kulturowej natury. Potrzebą wyrażenia siebie? Uchwycenia czasu w tym, co niesie najwartościowszego i zatrzymania go? Zapewne także w ten sposób, ale było też poczuciem tracenia czasu, niespełnieniem, brakiem… czegoś. Któregoś dnia pisałem przez wiele godzin, a były to godziny rzadko się zdarzające – gdy palce nie nadążają za myślą. Wieczorem czułem podrażnienie opuszków palców od tysięcznych muśnięć klawiszy; odczuwanie tego stanu bardzo mi się podobało i ilekroć później miałem puste godziny nad klawiaturą, gdy pisałem i kasowałem, nie mogąc dobyć z siebie nic dobrego, tęskniłem za tamtą nadwrażliwością opuszków palców.

Wszystkie te stany razem są właśnie ową tajemniczą potrzebą pisania, i trudno byłoby mi lepiej ją opisać.

Gdy w końcu poddałem się swojemu pragnieniu i zacząłem pisać powieść, doznałem cudownych przeżyć podobnych do przeżywania pierwszej miłości. Wystarczyłoby kobiecą postać zastąpić pisanym tekstem i klawiaturą, by móc opisywać młodzieńczą miłość i pisanie tymi samymi słowami wyrażającymi nienasycenie, pragnienie bliskości i nierozstawania się.

Później też było podobnie: szaleństwo pierwszych miesięcy, gdy kipiące myśli tylko wokół niej krążyły, gdy świt kończył długi z nią wieczór, zastąpiła uspokojona radość wspólnego czasu. Teraz przeważa satysfakcja z udanych wspólnych godzin, ona gasi tęsknotę, chociaż nigdy na długo. W tym swoim nienasyceniu potrzeba pisania jest bardzo podobna do potrzeby wędrowania, a tym samym słowa i drogi mają cechę wspólną, mimo ich odmienności: jest nią narkotyczny urok.

Podobieństw między pisaniem a miłością jest więcej. Gdy skończę pisanie większego tekstu, trudno mi się z nim rozstać, więc wracam do niego, czytam po raz kolejny, poprawiam jakieś drobiazgi. Jeśli w tekście umieściłem czyjeś życie, osoby te mam skłonność traktować jak dobrych znajomych, nawet przyjaciół, jak realnie istniejących ludzi i trudno mi tak po prostu odsunąć się od nich, by zająć się nowym tekstem. Trudno także dlatego, że odczuwam wtedy pustkę, jakby nic we mnie nie zostało po przelaniu na papier; odczuwam smutek opuszczenia i końca, stany podobne do odczuwanych u kresu miłości, jednak w ostatnich latach rzadko je  miewam, ponieważ w końcu dotarło do mnie, iż dobrych powieści pisać nie potrafię, a krótsze teksty nie wiążą mnie tak silnie.

Może już wrócę do Alchemii. Czytając książkę, nie raz znajdowałem w niej opisy swoich stanów i zachowań, a nawet raz czy dwa trafiłem na miejsca, w których autor wyraża myśli, jakie i ja kiedyś zapisałem w podobny sposób. Pochlebiało mi to podobieństwo, to moje chwilowe, cząstkowe, zbliżenie się do jego poziomu. Sam fakt możliwości porównywania się zmienił mój odbiór książki: uczynił ją cenniejszą, bliższą mi, niemal osobistą. Miałem poczucie egzotyki, gdy dowiadywałem się o czymś mi obcym, lub bliskiej mi swojskości, gdy inne miejsca budziły wspomnienia podobnych przeżyć i działań.

Mój egzemplarz kupiłem używany, w twardej, płóciennej okładce z obwolutą, w dobrym stanie, za pięć złotych. Nie raz zdarzyło mi się kupić bardzo dobrą książkę za symboliczną cenę, a budzi to we mnie przeciwstawne odczucia radości i smutku. Radości nie muszę wyjaśniać, smutek z ludzkich wyborów i gustów, ze świadomości przemijania wszystkiego.

Bardzo mi się podoba tytuł książki: Alchemia słowa. Sam fakt połączenia tych dwóch wyrazów jest w moim odbiorze piękny i jednocześnie znamienny dla autora.

Magia słowa. Czar (od czarów i czarodziejstwa) słowa, ale chyba nie oddalę się zbytnio od intencji Parandowskiego, gdy napiszę o czarującym słowie w rozumieniu słowa pięknego.

Przed oddaniem głosu autorowi powiem, że miałem kłopot z wyborem cytatów, ponieważ w książce zaznaczyłem bardzo dużo miejsc, które szczególnie mnie poruszyły, zaciekawiły lub urzekły, a przecież nie mogłem przepisać tutaj dziesiątek stron Alchemii słowa. Swój wybór ograniczyłem niemal wyłącznie do myśli autora o słowach.

„Godzina twórcza nie ma nic wspólnego z tą, którą odmierzają zegary. Jest jedyna i niepowtarzalna. Nie można z niej ująć kwadransa, aby go zastąpić innym w innej porze. Jest ona szczęśliwym trafem, darem szczególnych okoliczności, łaską losu. Zakłócona lub przerwana nie powróci nigdy. Może i musi jej pracę wykonać inna godzina, lecz cokolwiek przyniesie, nigdy się nie dowiemy, cośmy z tamtą stracili.” Str. 97.

„Magiczna siła słowa tkwi w jego zdolności wywoływania obrazów. Jest ono niewidzialnym znakiem rzeczy spostrzeganych zmysłami.”

„Zamiast obrazków pojawiły się znaki – kliny, linie – i nagle przestały wyrażać pojęcia, zaczęły oddawać dźwięki – sylaby lub zgłoski.

Cóż za przewrót! Dźwięk – bezkształtny, nie mający swego miejsca w przestrzeni, niewidoczny, zaczepiony o czas krótką chwilą, zostawał oto utrwalony na wieki i mógł się wciąż na nowo odzywać, skoro z tabliczki glinianej czy karty papirusu ocuciło go czyjeś rozumiejące spojrzenie. Było to największe zdarzenie w historii kultury ludzkiej.” 138

„Słowo zdobyło ostateczną władzę nad czasem. W swoim orszaku triumfalnym wiodło ku nieznanej i zawrotnej przyszłości ludy, królów, historię, bogów, wracało życie nieboszczykom, po których nie została nawet garść prochów, zaludniło naszą pamięć imionami ludzi, o które nikt by się nie troszczył w parę lat po ich śmierci i o parę mil od ich domu, i mogło czynić takie czary, że kawałek gliny śpiewał, jakby w nim była zaklęta dusza dziewczyny, co niegdyś z tą pieśnią biegła przez łan pszenicy – pieśń, jak urwany w przelocie kwiat maku.” 138

„Pismo arabskie wygląda jak rozsypany i pokruszony tytoń, w indyjskie wchodzi się jak w gąszcz delikatnych gałązek, chińskie można wziąć za ornament, zrodzony z fantazji malarza.” 139

„Od kilkudziesięciu wieków słyszy się, jak dzwonią strzały w kołczanie szybko idącego Apollona, i widzi się ruch boga i jego chmurną twarz. Oto jest cud pisma: zatrzymać na wieki ruch, dźwięk i obraz.” 140

„Przenośnia tak weszła w krew i tkanki języka, że gdyby ją usunąć, nie można by się było porozumieć. Noga stołu, ucho dzbana, głowa cukru, rączka, ujście (czyli usta) rzeki, szyjka butelki, stopy góry – w podobnych przenośniach, których niezwykłości nikt nie odczuwa, ciało ludzkie rozdzieliło swe części między przedmioty nie zasługujące na antropomorfizację. Taka wymiana nazw dokonywa się nieustannie, wystarczy cień podobieństwa, by zespolić ze sobą rzeczy najbardziej odległe.” 161

>Czyjeż to oko pochwyciło podobieństwo między sępem i sową a pewnym stanem duszy i śmiałą parabolą przerzuciło je w przymiotniki „posępny” i „osowiały”? Czyj to śmiech zakrzepł na wieki w czasownikach „stchórzyć”, „zbaranieć”, „najeżyć się”?

Kto utrwalił niezwykłe asocjacje w wyrażeniach „kipieć z gniewu”, „cienko prząść”, „zabić w głowę klina”? Kto połączył w jedno dwa wrażenia zmysłowe, mówiąc „ostry głos” (…)? Kto zatrzymał w locie żurawia i kazał mu się pochylić nad studnią? Nigdy się o tym nie dowiemy. Zanim późniejsze nieporozumienie stworzyło wyraz „sędziwy”, brzmiał on „szedziwy” i głowę przyprószoną siwizną czynił podobną do zimowej baśni drzew okrytych szedzią. W „zgryzocie” tkwi czasownik „gryźć”, a w „trosce” – „trzaskać”. Bóg, zboże, bogaty, ubogi tworzą łańcuch metafor, wiążący niebo, ziemię i dolę człowieczą.< 161, 162

„Słowo jest potęgą. Utrwalone w piśmie, zdobywa nie dającą się obliczyć ani przewidzieć władzę nad myślą i wyobraźnią ludzi, panuje nad czasem i przestrzenią. Tylko myśl uchwycona w sieć liter żyje, działa, tworzy. Wszystko inne roznosi wiatr. Każdy postęp w rozwoju umysłu ludzkiego, wszystkie jego zdobycze narodziły się kiedyś wśród tych wątłych badylków, wschodzących na karcie papieru. Krople atramentu biegną w żyłach kultury.” 321