O drzewach

100319

Chełmy na kaczawskim pogórzu.

Wieś Grobla, Wąwóz Grobla, Wądolno, wieś Siedmica, Piekiełko, góry Nad Groblą i Grabowa, wieś Grobla.

Otworzyłem encyklopedię na jednej z zakładek i pod hasłem „Nad Groblą” przeczytałem o skalnym wąwozie, o jednym z nielicznych w kraju skupisku jarząbu brekinii, kolejnym Wądolnie (nazwy w moich górach często się powtarzają), o świerku metrowej średnicy, dębie i modrzewiach. Wspomniałem nieodległe skupisko dużych daglezji i plan wędrówki miałem gotowy.

Tylko jak ten jarząb wygląda? Obejrzałem zdjęcia w internecie, konkretnymi wskazówkami były ciemne obwódki na pąkach i kształt liści, kora natomiast na małych zdjęciach była bardzo podobna do kory olsz. Cóż, znajdę albo nie, ale same poszukiwania mogą być ciekawą przygodą. Pojechałem do Grobli, małej wioski na końcu wąziutkiej szosy. Wśród zalesionych wzgórz ukrywa się garść domów, mały ale ładnie odnowiony pałac i takiż kościółek. Za budką przystanku znalazłem jedyne miejsce na samochód i tuż po szóstej ruszyłem zielonym szlakiem w stronę Wąwozu Grobla.

Droga wiedzie podnóżem góry Nad Groblą. Jej zbocza są strome, a w wielu miejscach sterczą z nich skały. Gdy nad pierwszymi mijanymi zobaczyłem następne, siedzące wyżej na stoku, skręciłem tam i ruszyłem pod górę. Tylko, kawałek, na zwiady i dla przyjrzenia się dalszym skałom – mówiłem sobie – wszak cały plan to szwendanie się po okolicy. Znalazłem tam daglezję mającą równo metr średnicy, największą z widzianych, a po dzisiejszym dniu znam w tej okolicy kilkadziesiąt sporych drzew tego gatunku. Średnicę podaję dokładną, ponieważ wiedząc o dużych drzewach, wziąłem miarę. 

Schodząc tą samą drogą nachyliłem się pod niską gałęzią i spojrzałem na pień, a wtedy nagle wspomniałem Ustronie Morskie. To było tak niespodziewane, że zatrzymałem się i przyjrzałem drzewu. Osadzenie konaru w pniu, pewne szczegóły pękania kory, przypominały znany mi właśnie z Ustronia jarząb szwedzki, od kilkunastu lat tam oglądany w czasie wakacji.

Dopiero wczoraj dowiedziałem się o istnieniu brekinii, i co prawda obejrzałem zdjęcia, ale przecież wiadomo, że na ich podstawie nie nauczy się bezbłędnie rozpoznawać drzew, potrzebne jest ich oglądanie, wprawa nabywana praktyką. Akurat to drzewko było niskie, miałem więc możliwość obejrzenia pąków. Ciemne obwódki były, kolor gałązek też się zgadzał. Obejrzałem kilka liści, były dokładnie takie, jak na zdjęciach. Teraz już nie miałem wątpliwości: znalazłem pierwszy jarząb brekinia.

Jak łatwo o przeoczenie! Wszak tą samą drogą szedłem pod górę i drzewa nie zauważyłem, ale że encyklopedia wspomina o siedmiuset okazach, mam szansę znaleźć inne.

Poszedłem dalej z stronę Wądolna. Podoba mi się ukształtowanie terenu w formie jaru, wąwozu i dolinki, zwłaszcza gdy dnem płynie strumień, a to miejsce kusiło jeszcze spodziewaną pustką, ciszą i wielkim świerkiem. Jednakże niewiele dalej wspomnienie chwili sprzed roku czy dwóch kazało mi zboczyć ze szlaku. W pobliżu, po drugiej stronie strumienia, rosły wtedy liczne śnieżyce wiosenne. Powinny już kwitnąć, pomyślałem skręcając ku brodowi. Popatrzyłem na wezbraną wodę, pomacałem kijem, i stwierdziwszy, że to kiepski bród skoro głęboki, poszedłem szukać swojego. Przejście było balansowaniem na śliskich kamieniach, ale udało mi się nie zażyć kąpieli. Kwiatów było dużo – jak wtedy. Delikatne, młode piękno wśród szarych i brązowych badyli, nowe życie między resztkami zeszłorocznego istnienia. Udało mi się wysłać jedno zdjęcie córce w prezencie, na dobry początek dnia.

Szlak dalej wiódł podnóżem góry Nad Groblą, a na skałach, między nimi, ponad nimi, rosną drzewa. Czasami w bardzo dziwnych miejscach, które nigdy nie byłyby wybrane, gdyby istniała możliwość wyboru.

Czasami uświadamiam sobie skutki tego oczywistego przecież faktu: przypadek wybiera miejsce życia dla drzewa, a ono samo może tylko próbować wyrosnąć i żyć w tym miejscu. Widziałem dzisiaj drzewa rosnące na niemal pionowej ścianie, widziałem stojące na długich korzeniach szukających oparcia kilka metrów niżej, widziałem drzewo dosłownie wiszące w powietrzu obok skalnego uskoku, w który wczepiło się korzeniami.

Niewielka polanka, głęboki cień, dzisiaj właściwie półmrok pod świerkami, a nieco z boku, nie bratając się z drobiazgiem, stał świerk, o którym pisano w encyklopedii. Zmierzyłem mu obwód, wynosi 310, może 315 centymetrów na wysokości piersi, czyli drzewo ma metr średnicy. Dwoje dorosłych ludzi musiałoby wyciągać ramiona chcąc go objąć. Stałem przy nim z zadartą głową dając się czarować temu wiekowemu, jakże tajemniczemu życiu. Niech rośnie. Niech zobaczy jeszcze moich dalekich potomków, a w odległej przyszłości skończy życie jako największy świerk naszych lasów.

Ma na to szansę, ponieważ do pnia przybita jest tabliczka oznaczająca pomnik przyrody, co w praktyce oznacza gwarancję nietykalności.

Za drzewem zaczynało się Wądolno. Typowym wądołem nie jest, to raczej dolinka ze strumieniem, podobnie jak drugie kaczawskie Wądolno, to ze strumieniem Starucha. Strumień dodaje urody dolince, jej samej brakuje zieleni. Zbocza i dno zasypane są starym igliwiem i dzisiaj, w chmurny dzień, były przygaszone, zwłaszcza z powodu choroby świerków: niemal wszystkie usychają. Kiedyś oblicze tego miejsca odmieni się, zapewne znacznie, ale wiele lat musi upłynąć. Wyszedłem na polanę i odszukałem źródło strumienia. Urodziwe nie jest, woda powoli wycieka z ziemi, miejscami tworząc podmokłe, czarne miejsca, dopiero sporo niżej przybiera tak ładny kształt strumyka i wydając radosny dźwięk podąża w otwierające się przed nim Wądolno.

Chciałem wrócić po śladach, ale i chciałem pójść drogą kończącą się blisko wioski Siedmica; jest tam na mapie zaznaczony dąb, a przecież dzień ten miał być drzewom poświęcony. Poszedłem zakolem, i mimo wypatrywania, dębu nie znalazłem. Może i jest w nieco innym miejscu niż zaznaczone, a może twórcy mapy pomylili się, jak to mają w zwyczaju, ponieważ w miejscu dębu rośnie lipa. Prawdopodobnie największa z widzianych; myślę o tej z mosińskiego parku, ale raczej jest mniejsza. Ta lipa rośnie na uskoku, a gdy stałem po niższej stronie, jej korzenie miałem na wysokości piersi. Były monstrualne, przy ziemi pień miał około dwa metry. Świerk z Wądolna mimo swojej średnicy nie zapiera się o ziemię tak wielkimi korzeniami, jak ta lipa. Szukałem nasion, ponieważ po ich wyglądzie najłatwiej mi rozpoznać odmianę, ale nie znalazłem, natomiast lotki wyglądały jak lipy drobnolistnej. 

Odchodząc, spojrzałem za siebie: lipa górowała nad innymi drzewami. Trzy razy widziałem dzisiaj górowanie odwiedzanych drzew nad innymi. Poza tą lipą były daglezje w Piekiełku i na szczycie Nad Groblą.

Zboczyłem ku Piekiełku właśnie dla tych drzew. W obrębie kilku dziesiątków kroków rośnie ich tam przynajmniej dwadzieścia, na zdjęciu niżej naliczyłem ich dziewięć czy dziesięć. Wszystkie są spore, jednak najgrubsza z tej grupy jest nieco mniejsza od widzianej rano, mierząc 90 centymetrów średnicy. Chodząc między tymi drzewami zauważyłem dziwne, chyba tylko dla tego gatunku charakterystyczne, oddzielanie się grubych płatów kory od pnia. Na zdjęciach widać też cechę dla mnie bardzo charakterystyczną daglezji: bursztynowy kolor kory na dnie pęknięć. 

Piekiełko nazywa się akuratnie, ponieważ piekła tam nie ma, nawet piekiełko jest udawane. Dnem wąwozu płynie ładny, uśmiechnięty strumyczek, któremu nawet zwaliska drzew urody nie odbierają. Parę godzin później wróciła do mnie myśl o tej nazwie. Otóż na zboczu Nad Groblą znalazłem starą, od dawna nieużywaną drogę wygodnie trawersującą dość strome zbocza. Tam właśnie było jak na drodze ku piekłu: szare drzewa, szara i czarna ziemia, szaroczarne omszałe skały i szarobrązowe liście. Zgaszony, smutny świat na drodze ku czeluściom podziemia. 

Przy Piekiełku siedziałem pod największą daglezją, i oglądając mapę wspominałem informacje przeczytane w encyklopedii. Nie pamiętałem całej notki, ale coś mi nie pasowało. W końcu włączyłem GPS, jak zwykle trochę się mordowałem żeby wśród nieznanych mi ikonek znaleźć właściwe (ot, trudność osoby nawykłej to liter, nie symboli), w końcu znalazłem potwierdzenie: wzgórze Nad Groblą nie jest tam, gdzie zaznaczone jest na mapie, a tam, gdzie zielone litery rezerwatu i moje niebieskie koło trasy. Odległość wynosi nieco ponad kilometr. Dla wydawcy to drobnostka – jeden błąd w tą czy w tamtą stronę...

Wyszedłem na otwartą przestrzeń i przed sobą zobaczyłem zmierzwioną czuprynę wzgórza Nad Groblą. Nie wybierając drogi poszedłem na przełaj, doszedłem do podnóża i wszedłem między drzewa, ostro pod górę. Nieco wyżej stromizna zmalała, a ja rozejrzałem się za jarząbami brekinia, drzewami, dla których ustanowiono tutaj rezerwat.

Dziwne to było wędrowanie. Chodziłem od drzewa do drzewa patrząc na nie. Ładny tam jest las: widny, niezachwaszczony, na sporych nachyleniach, jednak łagodniejących bliżej szczytu. Przeważają dęby i graby (a widziałem dziesięciopienny!), sporo jest lip, tu i tam świerk, jawor czy buk, no i oczywiście jarząb brekinia. 

Znalazłem ich sporo, nauczywszy się rozpoznawać młodsze i średnie okazy. Encyklopedia informuje o największym jarząbie mającym blisko 2 metry obwodu i określa go jako jeden z największych w kraju, ale tego osobnika nie znalazłem. Zbocza są rozległe, lasy zajmują kilkadziesiąt hektarów, ale mimo wszystko mogłem przechodzić obok niego nie rozpoznając. Inaczej wyglądają pnie drzew młodych, inaczej średniej wielkości, a te największe mogą mieć jeszcze inny wygląd. Rosnąc w zwarciu, drzewa są wysokie, nie miałem szans obejrzeć pąków, mogłem tylko przyglądać się pniom. Liście? Jak zwykle głównie dębowe. Młode brekinie mają cienką, gładką skórkę podobną do czereśniowej. Starszym ta skórka pęka w bardzo charakterystyczny sposób, co starałem się pokazać na zdjęciach. Na czereśniach też jest rozrywana pęczniejącym pniem, ale w zupełnie inny sposób.

Jeszcze tydzień temu nie wiedziałem o istnieniu brekinii, teraz jako tako rozpoznaję to rzadkie u nas drzewo i cieszę się z ustanowienia rezerwatu na terenie ich siedliska.

To tylko zwykłe drzewa, nic się nie zmieni, gdy ich zabraknie – może ktoś pomyśleć. Może się i nie zmieni, chociaż pewności nie mamy wobec istnienia ogromnej ilości różnorakich zależności, jednak powód istnienia rezerwatu i mojej radości jest inny: my, ludzie, musimy dbać o życie na Ziemi, także o jego różnorodność. Jesteśmy to winni Gai, matki nas wszystkich – zwierząt i roślin – za te niezliczone gatunki wytępione przez nas, czasami z premedytacją i bez presji przymusu; winni jesteśmy opiekę także przez wzgląd na naszych potomków, aby żyli na Ziemi jak najmniej zubożonej; winni jesteśmy także tym niepokaźnym i nieznanym jarząbom, ponieważ w ciągu niewyobrażalnie długiego czasu wykształciły się jako odmienny gatunek, znalazły dla siebie miejsce i żyją. W znacznej mierze od nas zależy, czy ich jedyny w swoim rodzaju (jak każdego gatunku) przepis na życie, ich łańcuch pokoleń rozciągnięty od przeszłości odległej o setki tysięcy i miliony lat do teraz, czy istnieć będzie nadal i rozciągnie się w odległą przyszłość.

Na niższym szczycie rośnie grupa daglezji. Jedną widziałem złamaną, drugą opartą o sąsiada, parę pochylonych. Za dużo wiatrów, za mało ziemi dla takich wysokich kolosów.

Z daleka uwagę zwróciły zielone liście - drzewo w uścisku ogromnego bluszczu. 

Mówi się o nieszkodliwości bluszczów, ponieważ one tylko wspierają się na drzewie, a system korzeniowy mają swój, ale to nieprawda. Wielkie bluszcze duszą drzewo, co wielokroć widziałem w UK. Spójrzcie na te kosmate, paskudne ramiona, jak obejmują drzewo i zaciskają się na nim. To nie jest miłosny uścisk, a morderczy. Kiedyś dotykałem konarów bluszczu, są włochate, ostre, ohydne, a tak mocno się trzymają, że nawet gałązkę o średnicy ołówka trudno oderwać. Drzewo-nosiciel ma jedynie kilka górnych konarów, tylko one wystają ponad zielony gąszcz liści bluszczu. Owszem, ta roślina ma swoje korzenie, ale są one tuż przy korzeniach drzewa, a tym samym odbierają wodę i składniki odżywcze, ponieważ tych nigdy nie ma w przyrodzie w ilościach nieograniczonych. Nie ma zwłaszcza na zboczu góry, gdzie ziemi jest na pół szpadla albo i mniej. Liście bluszczu zasłaniają życiodajne słońce, wszak dlatego drzewo pozbywa się gałęzi nieprzydatnych, czyli nieprowadzących fotosyntezy. Bluszcz, zwłaszcza tak duży jak ten, obciąża drzewo swoim ciężarem. Gdy wieją wiatry, siła ich działania jest znacznie większa, a wszystko razem prowadzi do stopniowego obumierania drzewa i w końcu jego usychania lub złamania.

To moje obserwacje i wnioski, nie przeczytane w internecie, a zwykłem opierać się pierwej na wnioskach ze swoich obserwacji.

Gapiąc się na drzewa, a pod nogi patrząc tylko tyle ile konieczne, nie rozglądałem się wcale, więc gdy minąłem szczyt góry i trzeba mi było zawracać, niezbyt wiedziałem gdzie jestem. Na wyczucie wybrałem kierunek, a po paruset metrach, widząc drzewo z bluszczem, wiedziałem, że koło zatoczyłem dobrze.

Wróciłem na poznaną drogę i poszedłem nią; gdzie mnie zaprowadzi? Zaprowadziła w miejsce poznane rano, tam, gdzie rośnie pierwszy poznany jarząb. Do zmierzchu było trzy godziny, stanowczo za wcześnie na koniec wędrówki. Poszedłem czerwonym szlakiem, tak właściwie na ślepo. Poszedłem mając czas. Gdy wyszedłem z lasu, zobaczyłem krawędź Chełmów, a w oddali bezkresną równinę. Po lewej stały w rzędzie wzgórza ciągnące się od poznanego Nad Groblą aż do Radogostu. Na pierwszym i ostatnim byłem, na pozostałych nie, a skoro lasy są tutaj tak ładne, może warto byłoby kiedyś przejść tą trasę?

Zawróciłem, a widząc w lesie ładną drogę pod górę, skręciłem i tym sposobem wszedłem na Grabową.

Na Sośniaku rosną buki, na Bukowince świerki, a na Grabowej niemal wyłącznie dęby. Co prawda wydaje mi się, że miejscowi tę górę nazywają Dębową, co byłoby słuszne. Cóż tam jest ładnego? Poza ładnym lasem niewiele: na szczycie, między drzewami, ze sporej wysokości górki, widać odległe wzgórza. Na Grabową poszedłem mając możliwość bycia tam, gdzie jeszcze nie byłem; poszedłem chcąc iść.

Z powodu pogody, o wyjeździe myślałem bez entuzjazmu, dopiero informacje o drzewach obudziły mój zapał. Ma padać i wiać, ale co tam! – myślałem wtedy. Padało od południa do wieczora z przerwami, ale nieobficie. Deszcz nie przeszkodził mi w łażeniu, chociaż przeszkadzał w patrzeniu na konary drzew.

Czy produkuje się okulary z wycieraczkami?

Moja chęć powrotu tam i przejścia bezdrożem długiego masywu leśnego, najlepiej świadczy o urodzie poznanej okolicy.

W Górach Wałbrzyskich

030319

Góry Wałbrzyskie.

Z Lubomina na Trójgarb zielonym szlakiem, wejście na nową wieżę widokową, powrót częściowo poza szlakiem.

Przejazd pod zamek Książ, przejście szlakiem żółto-niebiesko-żółtym przez Wąwóz Książ (przełom rzeki Pełcznica) do ruin zamku Stary Książ, powrót tą samą drogą.

Na Trójgarbie byłem dwukrotnie w ciągu dziesięciu ostatnich lat, a z tych wejść zapamiętałem ciszę pustego szlaku i strome zbocza głębokiego jaru, którymi prowadził szlak. Ze szczytu nie było widoków, chyba tylko w jednym miejscu między drzewami pojawiała się dal, bokami mocno ograniczona. Pierwszy raz poszedłem tam… nie wiem dlaczego. Byłem wtedy na Chełmcu, górze, z którą wiążą mnie przedziwne związki, a że Trójgarb nie jest odległy i nie byłem na nim… Drugie wejście było kilka lat później, w słoneczny i śnieżny dzień mroźnej zimy, a poszedłem tam wspominając ładne zbocza góry.

Jadąc tam dzisiaj, byłem ciekawy nie tylko wieży na szczycie, ale i mojego widzenia jaru i lasów na podejściu. Zobaczyłem je ładniejszymi niż dawniej. Tam jest po prostu pięknie.

Trafiliśmy… Właśnie! Zapomniałem napisać, że byłem tam z Jankiem. Trójgarb był moją propozycją, przełom Pełcznicy jego, za co mu dziękuję, ponieważ dzięki niemu zobaczyłem niezwykłe dzieła natury.

Więc trafił się nam dzień chmurny i dość wietrzny, z rana padał deszcz i było zimno, ale później pogoda poprawiła się, chociaż słońce pokazało się tylko na moment.

W gęstym lesie pod chmurnym niebem aparat zgodził się robić zdjęcia, ale otoczenie widział znacznie gorzej niż ja widziałem. Nieliczne zostawione zdjęcia wymagały znacznych zmian, zwłaszcza kontrastu. Może kiedyś uda się zbudować aparat fotograficzny widzący świat tak jak widzą ludzie. Może.

Szczególnie urokliwe były chwile z mgłą przygnaną silnym wiatrem wiejącym górą. Świerkowy las rosnący na stromych zboczach wyglądał wtedy bajkowo; był większy, surowszy, bardziej intrygujący i tajemniczy. Kilka razy zbaczaliśmy ze szlaku na brzeg jaru dla spojrzenia w dół, na dno ze strumieniem, i zachwycenia się widokiem lasu omalże wiszącego na zboczach naprawdę trudnych do przejścia. Jak drzewa utrzymują pion w takich warunkach? – to pytanie, będące też zdumieniem i podziwem, słyszałem w sobie często.

W pobliżu przełęczy między szczytami góry, a zgodnie z nazwą ma ich trzy, jest miejsce na szlaku, z którego widać Chełmiec. Widzieliśmy go i dzisiaj, chociaż bez szczegółów, które wilgotne powietrze zagubiło na dzielącej nas przestrzeni pięciu kilometrów.

Wieża robi wrażenie. Wysokością też, ale głównie nowoczesnym kształtem. Jest trójkątnym słupem zbudowanym ze stalowych kratownic, we wnętrzu którego są wygodne, szerokie schody zabezpieczone masywną balustradą. Pod szczytem wisi pięć platform widokowych na trzech poziomach. Są w kształcie trójkąta wystającego w bok od wieży na około osiem metrów. Gdy stoi się najdalej od wieży, przy zbiegających się barierach trójkąta platformy, rury wieży ma się z tyłu, balustrady też, jedynie przy piersi widać ich skrawek. Ma się wtedy wrażenie zawiśnięcia w powietrzu, a wzrok leci w dal ogromną niczym niekrępowany. Dopiero spojrzenie za siebie pozwala dostrzec konstrukcję. Nie wymienię wszystkich widzianych pasm i szczytów, te najdalsze słabo były widoczne, rozpoznałem jednak kilka kaczawskich szczytów, widziałem Ślężę, Chełmiec i Waligórę.

Przy dzisiejszym silnym wietrze czułem niewielkie ruchy całej wieży, co jest normalnym zjawiskiem w takich konstrukcjach, ma też swój urok dla ludzi lubiących silne przeżycia. Schody i platformy widokowe wyłożone są deskami, ale jedna z nich podłogę ma metalową, z pionowych cienkich żeber. Między nimi widać niewiele zasłoniętą ziemię i szczyty drzew. Po zrobieniu pierwszego kroku zatrzymałem się, dalsze wymagały mobilizacji woli, ponieważ wydawało mi się, że idę… w powietrzu, więc zrobienie kroku może spowodować lot ku ziemi.

Znając się nieźle na stalowych konstrukcjach, obejrzałem wieżę okiem technika. Rury i profile w kształcie litery H (w zawodowym slangu mówi się o hebach) są skręcane, czego się spodziewałem. Zwróciłem uwagę na wytrzymałość śrub i z satysfakcją stwierdziłem, że wśród nich są najmocniejsze, wytrzymałości oznaczonej symbolem 12,9, a takie śruby produkuje się ze stali tak wysokiej jakości, że naprawdę trudno je urwać. Zauważyłem kilka drobnych niedoróbek, na przykład w mocowaniu balustrad i krat stalowej podłogi, a w paru miejscach miałem nieco poważniejsze wątpliwości, między innymi chodzi o mocowanie platform widokowych. Otóż one wiszą, każda na dwóch potężnych prętach stalowych, których długość jest w procesie montażu regulowana śrubami zwanymi rzymskimi; zwykle blokuje się je dodatkowymi nakrętkami, czego na wieży się nie dopatrzyłem. Zapewne uznano, iż nie ma potrzeby stosowania dodatkowych zabezpieczeń. Reasumując, wieża jest ładnie zaprojektowaną i porządnie wykonaną konstrukcją. Kilka lat temu byłem na nowej, drewnianej wieży ustawionej na szczycie Trójmorskiego Wierchu w masywie Śnieżnika. Znalazłem tam mnóstwo niedoróbek i poważnych błędów projektowych. Nie wiem, w jakim jest teraz stanie, ale długo nie postoi. Natomiast ta trójgarbska będzie służyć wiele lat, jeśli tylko właściciele zadbają o nią.

Ze wsi Lubomin prowadzą dwa szlaki na szczyt. Ilekroć tam byłem, szedłem zielonym dla urody tamtych miejsc, drugiego nie znałem, więc namówiłem Janka na zejście nim. Nie poznaliśmy go i dzisiaj, ponieważ niewiele niżej skusiła nas ładna droga odbiegająca od szlaku. Weszliśmy na nią, a ona, niewdzięcznica, zostawiła nas samych po paruset metrach. Poszliśmy na przełaj w kierunku rannej ścieżki, a na koniec schodziliśmy cholernie stromym zboczem starannie dobierając miejsca postawienia stóp i mocno podpierając się kijami.

Od ostatniego domu wioski, czyli od podstawy, na szczyt jest około 250 metrów w pionie. Gdy byliśmy 30 metrów nad samochodami widocznymi między drzewami, mijała nas rodzina. Nastoletnia dziewczyna zapytała się, czy przeszli już połowę drogi, a jej ojca pocieszałem mówiąc o późniejszej mniejszej stromiźnie ścieżki. Dużo jest teraz ludzi na szlakach Trójgarbu, a sporo wśród nich góry widziało na pocztówkach, o czym jeszcze napiszę.

Wreszcie mam internet w telefonie, mam i nawigację, więc dojechanie bocznymi drogami do celu nie wymaga teraz zakuwania całej trasy na pamięć. Co prawda taka nauka pozwala dobrze poznać dojazd, w przeciwieństwie do podróżowania według GPS, który oducza zapamiętywania drogi.

Pod pałacem Książ są eleganckie alejki, królewskie bramy i płatne parkingi, jest dużo ludzi i samochodów, stoją banery reklamowe i szlabany; pachnie miastem i komercją. Od razu poczułem się tam źle, nie u siebie. Z ulgą wchodziłem między drzewa.

Pełcznica jest małą rzeczką, właściwie strumieniem, ale płynie przełomem o głębokości, jak oceniłem, 70 metrów.

Przełom jest niesamowitą formacją geologiczną: to miejsce, gdzie rzeka przepływa w poprzek gór, a że pod górę nie chce się jej płynąć, ryje, czy raczej wypłukuje w górach głębokie koryta. W internecie znalazłem informację o głębokości dochodzącej do 80 metrów, a ściany tego jaru, raczej wąwozu z powodu płaskiego dna, są albo bardzo strome, albo wprost pionowe. W połowie ich wysokości wiedzie szlak zbudowany wielkim nakładem pracy. 

Wąską ścieżkę wykuto w skale, albo utworzono ją budując kamienne mury od niżej strony, a w kilku miejscach idzie się stalowymi kładkami zakotwiczonymi w pionowych ścianach. Z jednej strony strome zbocza lub piętrzące się skały, z drugiej urwiska i strumień w dole. Szlak jest bardzo urozmaicony, pełen zakrętów omijających skalne występy, a każdy budzi ciekawość niewidocznej drogi.

Mnóstwo jest drzew rosnących na wielu poziomach: obok pni jednych drzew, widzi się korony innych, wyrastających z ocienionego dna. Wiele widziałem dużych buków, wiele strzelistych, jak to w zwarciu, lip i dębów. Widziałem wyjątkowy las bukowo-modrzewiowy bez domieszek innych gatunków. Jedne i drugie duże, ale szczególnie modrzewie zwracały uwagę swoją wielkością. Nigdy wcześniej nie widziałem takiego połączenia. 

Wielopiętrowość gęsto rosnących drzew zapewne mocno ogranicza widoczność w zielone miesiące, dzisiaj jednak widzieliśmy przeciwległe zbocze, a później ruiny po drugiej stronie i platformę widokową jakby zawieszoną w przestrzeni, a w rzeczywistości zbudowanej na końcu skalnej ostrej grzędy zwężającej wąwóz. Kolejne piękne miejsce.

Do obecnego stanu ruin wydatnie przyczynili się nasi wyzwoliciele w 1945 roku, co nie dziwi, ale fakt, iż zbudowane były właśnie jako ruiny, nie zamek, owszem, zdziwienie budzi. Wydać mnóstwo pieniędzy żeby popatrzeć na „ruiny”, uznawane wtedy za romantyczne! Co prawda „ruiny” wybudowano na resztkach średniowiecznych ścian starszej budowli. W tworzeniu romantycznego nastroju wydatnie przeszkadzały mi walające się butelki i zardzewiała stalowa belka dwuteowa przykręcona do ściany, pasująca tam równie dobrze, jak gniazdko tiwi w rekonstrukcji chłopskiej chaty.

Mówi się o hitlerowskich tajemnicach, o ukrytych podziemiach i skarbach, ale szczerze mówiąc nie pasjonują mnie takie wieści. Z przyjemnością oglądałem buki rosnące przed ruiną i ogromny bluszcz siedzący na kamiennej ścianie. Jego pień jest najgrubszym z widzianych, na oko ma ćwierć metra średnicy, czyli bardzo dużo jak na taką roślinę, skoro za duże uznaje się pnie o średnicy trzech palców.

Moje męskie oko wychwyciło w oddali inny ładny widok: dziewczynę zgrabną jak łania. Nieco później, będąc blisko, zobaczyłem, iż nie jest młódką, a kobietą w średnim wieku. Do przyjemności patrzenia dodałem podziw.

Zabrakło nam czasu na dotarcie do wylotu wąwozu i powrotu okrężną drogą, ta trasa będzie czekać na nas i się doczeka.

Gdy wracam tą samą drogą, zawsze inaczej widzę otoczenie, zauważam niedostrzeżone wcześniej ładne drobiazgi, i nigdy ta droga mi się nie nudzi. Ot, na przykład, w czasie powrotu zauważyliśmy nad drzewami szczyt skały i ludzi na nim, a później dróżkę wijącą się zakolami po stromym, kamienistym zboczu na górę. Jeszcze jedno piękne miejsce, którego wcześniej nie dostrzegliśmy.

Na ostatnich metrach szlaku, tuż przed wejściem na chodnik ulicy przed pałacem, spotkaliśmy dwoje młodych ludzi. Mężczyzna pytał, co mogą zobaczyć na szlaku.

Przecież widać – miałem mu odpowiedzieć – czego się tutaj spodziewasz?

Za godzinę miał zapaść zmierzch, ona na gołych stopach miała nieskazitelnie białe tenisówki z odkrytymi kostkami (zdaje się, że teraz tenisówki zwane są adidasami) a on ciągnął ją na kamienistą ścieżkę, właściwie nie wiedząc po co. Uważam, że mężczyzna ma dbać o bezpieczeństwo swojej kobiety, a nie ciągnąć ją tam, gdzie może sobie zrobić krzywdę. Ona też mogłaby pomyśleć, skoro jej facet nie potrafił i puknąć go w czoło.

W parku przed pałacem wiele jest pomnikowych drzew, ale i one muszą zaczekać na nasz następny przyjazd.

Im bliżej tegorocznego wyjazdu z karuzelami i bliżej końca mojej pracy w pobliżu Sudetów, tym dłuższa robi się lista miejsc do poznania lub powrotów. To niesprawiedliwe, miałem napisać, ale uświadomiłem sobie fakt zobaczenia tutaj, w nie moich przecież górach, tak wielu ładnych miejsc. Znajduję w nim pocieszenie na przyszłość: na drugim krańcu Polski też znajdę ładne miejsca, chociaż nie będą to Góry Kaczawskie ani nawet nie Sudety.

O wpływie stresu na zdrowie nasze i naszych dzieci

010319

Każdy z nas słyszał o szkodliwym wpływie stresu na zdrowie, ale dalece nie wszyscy przyjmują ten fakt do siebie. Możliwe, że z braku wiedzy, a może z niedowierzania. Niżej wklejam skrócony tekst skopiowany z książki „Biologia przekonań” autorstwa biologa Bruca Liptona, w którym przystępnie opisane jest działanie stresu na ludzki organizm.

W mechanizmie tym nie ma żadnych niejasno udokumentowanych funkcji umysłu oddziaływającego na ciało, żadnych trudnych do pojęcia wschodnich mądrości, jest natomiast szereg dających się laboratoryjnie zbadać reakcji fizjologicznych. Cały ten mechanizm jest bardzo stary, ukształtowany w pradawnych czasach i niestety, wtedy bardziej przydatny niż obecnie, w zmienionym przez nas świecie. Dla mnie niżej opisane fakty są kolejnym dowodem na istnienie w nas ścisłych związków z bardzo odległymi epokami, oraz przykładem nienadążania nas samych za zmianami naszego życia. Przeszłość nie umiera, nadal w nas funkcjonuje i nas określa, o czym warto wiedzieć nie tylko w związku ze stresem, ale z i nowomodnymi ideologiami w stylu gender.

Drugi temat, wpływu stresu matki na płód, jest naturalnym ciągiem dalszym, teraz już łatwiej zrozumiałym, i może budzić oszałamiające myśli o świecie kształtowanym przez ludzi mających możliwość pełnego rozwinięcia swoich potencjalnych możliwości.

Skróty wykropkowałem i wziąłem w nawiasy. Podkreślenia tekstu są moje.

-----------------

Ewolucja wyposażyła nas w wiele mechanizmów służących do przeżycia. Można je z grubsza podzielić na dwie funkcjonalne kategorie: wzrost i obronę. Te mechanizmy wzrostu i obrony są fundamentalnymi zachowaniami koniecznymi dla przeżycia organizmu. Jestem pewien, że wiesz, jak ważne jest, by się chronić. Możesz jednak nie zdawać sobie sprawy, że wzrost jest tak samo ważny dla przeżycia — nawet jeśli jesteś już dorosłym, który osiągnął kres swojego wzrostu. Każdego dnia miliardy komórek twojego ciała zużywają się i wymagają, by je zastąpiono. Dla przykładu, cały nabłonek komórkowy twoich jelit jest wymieniany co siedemdziesiąt dwie godziny. Aby utrzymać tę nieustającą wymianę komórek, twoje ciało potrzebuje wydatkować każdego dnia znaczącą ilość energii.

(...)

Jest jednak pewien kruczek związany z tymi przeciwnymi mechanizmami przetrwania, które ewoluowały przez miliardy lat. Okazuje się, że mechanizmy wzrostu oraz mechanizmy obronne nie mogą działać optymalnie w tym samym czasie. Innymi słowy, komórki nie mogą się przesuwać jednocześnie do przodu i do tyłu. Ludzkie ciałka krwi, które badałem w Stanford, wykazywały zupełnie inną mikrobudowę przyjmując pożywienie, niż kiedy realizowały reakcję obronną. Nie mogły ukazać obydwu konfiguracji w tym samym czasie.

W reakcji podobnej do tej, jaką wykazują komórki, ludzie niezaprzeczalnie ograniczają swoje zachowania rozwojowe, kiedy przełączają się w tryb obronny. Jeśli uciekasz przez pumą, nie będzie rozsądne wydatkowanie energii na rozwój. Aby przeżyć, czyli uciec przed pumą, mobilizujesz całą swoją energię na walkę lub ucieczkę. Rozprowadzenie rezerw energii, by zasilić reakcję obronną, w nieunikniony sposób prowadzi do ograniczenia wzrostu.

Oprócz przekierowania energii do zasilenia tkanek i narządów potrzebnych do realizacji reakcji obronnej, istnieje jeszcze jeden powód zahamowania wzrostu. Wzrost wymaga otwartych kanałów wymiany pomiędzy organizmem i jego środowiskiem. Na przykład, organizm przyjmuje pożywienie i wydala produkty odpadowe. Obrona wymaga jednak zamknięcia systemów, by odgrodzić organizm od postrzeganego zagrożenia.

Zahamowanie procesów wzrostu pociąga za sobą ograniczenia wynikające z tego, że wzrost nie tylko wydatkuje energię, lecz także ją produkuje. Skutkiem tego, utrzymywana dłużej reakcja obronna zahamowuje wytwarzanie energii podtrzymującej życie. Im dłużej trwasz w trybie obronnym, tym bardziej ograniczasz swój wzrost. Możesz nawet zatrzymać procesy wzrostu tak bardzo, że prawdziwe stanie się powiedzenie „przerazić się na śmierć".

Na szczęście większość z nas nie dochodzi do momentu, kiedy jesteśmy „śmiertelnie przerażeni". W odróżnieniu od jednokomórkowców, reakcje wzrostu/obrony w organizmach wielokomórkowych nie funkcjonują na zasadzie albo/albo — nie wszystkie 50 bilionów komórek musi funkcjonować w trybie wzrostu lub obrony w tym samym momencie. Proporcja komórek, które są zaangażowanie w działania obronne zależy od powagi postrzeganych niebezpieczeństw. Można przeżyć w stanie stresu spowodowanego tymi zagrożeniami, lecz chroniczne zahamowanie mechanizmów wzrostu poważnie zagraża naszej witalności. Co ważne, nie wystarczy tylko pozbyć się czynników stresujących, by w pełni doświadczyć swojej witalności. Wyeliminowanie czynników stresu lokuje nas jedynie w neutralnym obszarze kontinuum wzrostu/obrony. By w pełni rozkwitnąć, musimy nie tylko wyeliminować czynniki stresu, ale także aktywnie poszukiwać radosnych, miłosnych i spełniających życiowych doświadczeń, by stymulować procesy wzrostu.

W organizmach wielokomórkowych zachowania wzrostu/obrony są kontrolowane przez układ nerwowy. Zadaniem tego układu jest monitorowanie sygnałów środowiskowych, interpretowanie ich oraz organizowanie odpowiednich na nie reakcji. W społeczności wielokomórkowej system nerwowy funkcjonuje tak, jak rząd organizujący czynności jego komórkowych obywateli. Kiedy układ nerwowy rozpoznaje zagrażające obciążenia środowiskowe, alarmuje społeczność komórek w obliczu nadchodzącego niebezpieczeństwa.

Ciało jest wyposażone w dwa odrębne systemy obronne, a każdy z nich jest niezbędny dla podtrzymania życia. Pierwszy system mobilizuje obronę przed zagrożeniami zewnętrznymi. Jest nazywany osią HPA, co odpowiada osi podwzgórze –przysadka -nadnercza. Kiedy nie ma zagrożeń, oś HPA jest nieaktywna, a wzrost rozkwita. Jeśli jednak podwzgórze mózgu dostrzega zagrożenie środowiskowe, angażuje ono oś HPA wysyłając sygnał do przysadki — głównego gruczołu — która jest odpowiedzialna za zorganizowanie społeczności pięćdziesięciu bilionów komórek, by poradzić sobie z nadchodzącym niebezpieczeństwem.

(...)

Z technicznego punktu widzenia bodziec stresowy angażujący oś HPA wygląda jak prosta kaskada: w odpowiedzi na spostrzeżenie czynnika stresującego przez mózg, podwzgórze wydziela czynnik uwalniający — kortykoliberynę (CRF), który wędruje do przysadki. CRF aktywuje specjalne komórki przysadki wydzielające hormony, powodując uwolnienie hormonów adrenokortykotropowych (ACTH) do krwi. Następnie ACTH dociera do nadnercza, gdzie służy jako sygnał włączający wydzielanie hormonów nadnercza uruchamiających reakcję walka/ucieczka.

Kiedy alarm nadnercza już rozbrzmiał, hormony stresowe uwalniane do krwi ściskają naczynie krwionośne układu trawiennego, zmuszając dostarczającą energię krew do preferencyjnego odżywiania tkanek w ramionach i nogach, które pozwalają nam na uniknięcie zagrożenia. Zanim krew została odesłana do kończyn, była skoncentrowana w organach wewnętrznych. Rozprowadzenie krwi z organów wewnętrznych do kończyn w reakcji obronnej pociąga za sobą zahamowanie funkcji związanych ze wzrostem — bez wystarczającej ilości krwi odżywiającej organy wewnętrzne, nie mogą one właściwie pracować. I tak powstrzymują one działania podtrzymujące życie, jak trawienie, wchłanianie, wydzielanie i inne funkcje zapewniające komórkom wzrost oraz produkcję energetycznych rezerw ciała. Dlatego właśnie reakcje stresowe powstrzymują procesy wzrostu i dalej zmniejszają zdolność ciała do przetrwania, zakłócając wytwarzanie żywotnych rezerw energii.

Drugi system obronny ciała to układ odpornościowy, który chroni nas przed zagrożeniami pochodzącymi z wewnątrz, spod skóry, takimi, jakie są powodowane przez wirusy i bakterie. Zmobilizowany system odpornościowy może pochłonąć wiele dostępnych dla ciała zasobów energii. By wyobrazić sobie ilość energii, jaką pochłania system immunologiczny, przypomnij sobie jak słaby jesteś, kiedy zmagasz się z infekcjami, jak grypa, czy przeziębienie. Kiedy oś HPA mobilizuje ciało do obrony, hormony nadnercza bezpośrednio wyciszają działanie systemu immunologicznego, by oszczędzać rezerwy energetyczne. Hormony stresu są tak efektywne w ograniczaniu funkcji systemu odpornościowego, że lekarze przepisują je osobom otrzymującym przeszczepy, aby ich system immunologiczny nie odrzucił obcej tkanki.

Dlaczego system nadnerczy wyłącza system odpornościowy? Wyobraź sobie, że jesteś w namiocie na afrykańskiej sawannie, chorując na infekcję bakteryjną, a do tego zmagając się z bardzo dokuczliwą biegunką. Za ścianami namiotu rozlega się głęboki lwi pomruk. Mózg musi podjąć decyzję, które niebezpieczeństwo jest poważniejsze. Twojemu ciału nic nie pomoże zwalczenie bakterii, jeśli zostaniesz poszarpany przez lwa. Dlatego twoje ciało zatrzymuje zwalczanie infekcji w celu zmobilizowania energii do ucieczki, by przeżyć to spotkanie z lwem. I stąd następnym skutkiem zaangażowania osi HPA jest osłabienie naszej zdolności do walki z infekcją.

Aktywowanie osi HPA także niekorzystnie wpływa na naszą zdolność klarownego myślenia. Przetwarzanie informacji w przodomózgowiu, centrum wykonawczym wnioskowania i logiki, przebiega znacznie wolniej, niż czynności odruchowe kontrolowane przez tyłomózgowie. W niebezpieczeństwie liczy się szybkość przetwarzania informacji — im wyższa, tym większa szansa na przeżycie organizmu. Hormony stresu z nadnerczy powodują kurczenie naczyń krwionośnych w przodomózgowiu, ograniczając jego zdolność funkcjonalną. Dodatkowo hormony te wygaszają aktywność kory przedczołowej — centrum świadomego, wolicjonalnego (czyli zależnego od naszej woli – dopisek K.G.) działania. W sytuacji zagrożenia przepływ krwi w naczyniach i hormony wspierają aktywację tyłomózgowia, źródła podtrzymujących życie odruchów, które najefektywniej kontrolują zachowanie związane z walką i ucieczką. I chociaż konieczne jest, by sygnały stresu wyparły wolniej funkcjonujący, świadomy umysł, by zwiększyć szanse przetrwania, pociąga to za sobą koszt – zmniejszoną świadomość i zredukowaną inteligencję.

Strach zabija

(…) Prosta prawda brzmi: zalękniony jest głupszy. Nauczyciele wciąż to obserwują u studentów, którzy „nie zdają dobrze testów". Stres egzaminów paraliżuje tych studentów, którzy z trzęsącymi się rękami zaznaczają nieprawidłowe odpowiedzi, ponieważ w panice nie mogą uzyskać dostępu do informacji zmagazynowanej w korze mózgowe], która pracowicie gromadzili przez cały semestr.

System HPA jest wspaniałym mechanizmem, radzącym sobie w warunkach ciężkiego stresu. Jednak ten system nie został stworzony do działania w trybie ciągłej aktywacji. W dzisiejszym świecie większość doświadczanych przez nas stresów nie przyjmuje formy dotkliwego, konkretnego „zagrożenia", które możemy łatwo zidentyfikować, zareagować na nie i dalej żyć. Jesteśmy wciąż oblegani przez wielorakie nierozwiązywalne zmartwienia dotyczące naszego życia osobistego, naszej pracy, i rozdartej wojną globalnej społeczności. Takie troski nie zagrażają naszemu doraźnemu przetrwaniu, niemniej jednak mogą aktywować oś HPA, co skutkuje chronicznie podniesionym poziomem hormonów stresu.

By zilustrować niekorzystne skutki podniesionego poziomu adrenaliny, skorzystajmy z przykładu toru wyścigowego. Grupa wyjątkowo dobrze przygotowanych i zdrowych sprinterów ustawia się na linii startowej. Kiedy słyszą komendę: „Na miejsca!", ustawiają i dopasowują ułożenie swoich rąk, kolan i stóp w blokach startowych. Starter wykrzykuje: „Gotowi!" i mięśnie lekkoatletów napinają się, wraz z ich ustawieniem się na czubkach palców u nóg i rąk. Kiedy przechodzą w pozycję „Gotowi!", ich ciała uwalniają wspierający ucieczkę hormon, adrenalinę, który zasila mięśnie do trudnego zadania, jakie przed nimi stoi. Oczekując w zawieszeniu na komendę „Start!", ich ciała napięte są wyczekiwaniem na zadanie. W normalnym wyścigu to napięcie trwa jedną lub dwie sekundy, zanim starter zawoła „Start!". Jednakże w naszym mitycznym wyścigu, komenda „Start!", która uwolniłaby zawodników do podjęcia rywalizacji, nigdy nie nadchodzi. Zawodnicy wciąż są ustawieni w blokach, ich krew szumi adrenaliną, ich ciała męczą się napięciem oczekiwania na wyścig, który nigdy się nie zaczyna. Bez względu na to, jak dobrze są wy trenowani, w ciągu sekund ci lekkoatleci opadną z sił fizycznych.

Żyjemy w świecie „Na pozycje!", a zwiększająca się liczba badań sugeruje, że nasz hiperczujny styl życia poważnie upośledza zdrowie naszych ciał. Codzienne stresy bezustannie aktywują oś HPA, alarmując nasze ciała do działania. Stres w naszych ciałach, generowany przez presję chronicznych lęków i zmartwień, nie jest uwalniany, jak u rywalizujących atletów. Niemal każda ważniejsza choroba, na którą zapadają ludzie, jest związana z chronicznym stresem.

* * *

(W swojej książce) Verny pisze: „Duże znaczenie ma to, czy jesteśmy poczęci w miłości, pośpiechu czy nienawiści, a także czy matka pragnie zajść w ciążę. Rodzice lepiej sobie radzą, gdy mieszkają w spokojnym i stabilnym środowisku, wolnym od uzależnień oraz wspierani przez rodzinę i przyjaciół". (…) Kiedy dziecko zostało już poczęte, nastawienie rodziców jest niezwykle ważne dla rozwoju zarodka, co dokumentuje imponująca ilość literatury badawczej. I znów Verny pisze: „W ciągu ostatniej dekady wyłoniła się ogromna ilość naukowych świadectw, które nawołują do zrewidowania naszego zrozumienia zdolności umysłowych i emocjonalnych nienarodzonych jeszcze dzieci. Badania wykazują, że — śpiące czy przebudzone — nienarodzone dziecko w łonie matki jest nieustannie podłączone do każdej czynności, myśli i uczucia matki. Od momentu poczęcia doświadczenia w życiu płodowym kształtują mózg i kładą podwaliny pod osobowość, temperament emocjonalny oraz moc jego wznioślejszych myśli". (…)

Matki i ojcowie razem są odpowiedzialni za zapłodnienie i ciążę, mimo iż to matka nosi dziecko w swoim łonie. To, co czyni ojciec, ma głęboki wpływ na matkę, co z kolei oddziałuje na rozwijające się dziecko. Na przykład, jeśli ojciec ją opuszcza i matka zaczyna wątpić w swoją zdolność przetrwania, jego odejście bardzo mocno zmienia interakcję pomiędzy matką i nienarodzonym dzieckiem. I podobnie, czynniki społeczne, jak brak zatrudnienia, mieszkania i opieki zdrowotnej, czy niekończące się wojny angażujące ojców do wojska, mogą wpłynąć na rodziców i w rezultacie na rozwijające się dziecko.

(...)

Większość położników jest również niewystarczająco wyedukowanych na temat wagi rodzicielskich nastawień w rozwoju dziecka. (…) Skutkiem tego ginekolodzy-położnicy są jedynie zainteresowani kilkoma macierzyńskimi zagadnieniami rozwoju prenatalnego: Czy ona dobrze je? Bierze witaminy? Czy regularnie wykonuje ćwiczenia? Pytania takie koncentrują się na tym, co wedle przekonań ginekologów-położników jest naczelną rolą matki — na dostarczaniu składników odżywczych, jakie mają być wykorzystane przez genetycznie zaprogramowany zarodek.

Jednak rozwijające się dziecko otrzymuje dużo więcej, niż tylko składniki odżywcze z krwi matki. Wraz z nimi zarodek przyswaja nadmiar glukozy, jeśli matka jest cukrzykiem, oraz nadmiar kortyzolu i innych hormonów, jeśli matka jest chronicznie zestresowana. Badania ukazują nam dzisiaj jak działa ten system. Jeśli matka jest pod wpływem stresu, aktywuje ona swoją oś HPA, która reguluje reakcje walki i ucieczki w zagrożonym środowisku.

Hormony stresu przygotowują ciało do zaangażowania się w obronę. Kiedy te matczyne sygnały wnikną już do krwi zarodka, wpływają na te same tkanki i organy zarodka, co w organizmie matki. W środowiskach stresowych krew zarodka krąży głównie w obrębie mięśni i tyło-mózgowia, dostarczając składniki odżywcze potrzebne ramionom i nogom, a także regionowi mózgu odpowiedzialnemu za odruchowe reakcje ratujące życie. Wspierając funkcje systemów związanych z obroną, bieg krwi jest kierowany od organów wewnętrznych, a hormony stresu tłumią aktywność przedniej części mózgu. Rozwój tkanek i organów zarodka jest proporcjonalny do ilości krwi, jaka do nich dopływa, i funkcji, jaką spełniają. Hormony matki chronicznie doświadczającej stres, po przejściu przez łożysko znacząco zmienią dystrybucję krwi w jej zarodku i zmienią charakter fizjologii jej rozwijającego się dziecka.