Wróciło do mnie wrażenie z czasów czytania „Pamięci i stylu”
Prousta: ekscytacja intelektualna, a przy przewracaniu kartek zdumienie
wymieszane z żalem: to już tak blisko końca?..
Octavio Paz: „Podwójny płomień. Miłość i erotyzm”.
Czytałem znacząc miejsca do przepisania, wracając i znowu
przeżywając zdumienie lub uniesienie. Gdy postanowiłem napisać ten tekst, na
jego wstęp wybrałem fragment wyjątkowo piękny, a gdy zacząłem go przepisywać,
wydał mi się znajomy. Sprawdziłem w Biblionetce: ten sam wybrała Olga, dzięki
której dowiedziałem się o autorze i tej jego książce :)
Przeczytałem ciekawe spostrzeżenia o zawiłych związkach
przypadku, konieczności i wolnego wyboru, o wpływie stosunków społecznych na
miłość, o Platonie też i o Prouście.
Paz oszołomił mnie znajomością literatur i kultur świata,
wzbudził podziw dla swojego stylu, w którym poezja wspiera filozofię, ale też
wzbudził moje wątpliwości.
Jego słowa: „tchnienie duszy orzeźwia nasze powieki lub
rozgrzewa kark” (str. 135) są ładnie wyrażoną prawdą poezji i miłości –
niekoniecznie prawdą naukową, i taka też jest zawartość niemal całej książki;
wątpliwości, także i zdumienie, a nawet protesty, wzbudziły we mnie słowa
autora o duszy i jej związku z miłością, oraz o możliwym wpływie postępu
technicznego na ludzkość w przyszłości.
Stąd ten tekst, moja polemika z autorem.
Słowa Paza.:
”(…) czy inteligencja ludzka jest w stanie wytworzyć
przedmioty inteligentniejsze od niej samej? Jeżeli będziemy się trzymać logiki,
odpowiedź będzie negatywna: aby ludzka inteligencja stworzyła inteligencje
wyższe od niej samej, ona sama musiałaby być od siebie inteligentniejsza.
Chodzi tu o niemożliwość zarówno logiczną, jak i ontologiczną.” Str. 198
Czy człowiek może podnieść ciężar ponad swoje siły?
Tak sformułowane pytanie już zawiera w sobie przeczącą
odpowiedź, a ludzie wieki temu wymyślili bloczek – prosty układ kilku kółek,
bez silników, bez jakiejkolwiek maszynerii, a umożliwiający podnoszenie
wielkich nawet ciężarów.
Wydaje mi się, że można by i tutaj znaleźć furtkę
umożliwiającą udzielenie odpowiedzi twierdzącej na pytanie Paza; zaznaczę
tylko, że istnieje wprost proporcjonalny związek inteligencji ze stopniem
komplikacji mózgu jako jej „siedziby”, a więc stworzenie mózgu
inteligentniejszego oznacza konieczność budowy mózgu bardziej rozbudowanego; u
istot żywych neurolodzy wykazali ową proporcjonalność, chociaż nie jest ona tak
prosta, jako że w grę wchodzi nie tylko ilość neuronów, ale i ich wzajemne
powiązania, niemniej szczur nie będzie mądrzejszy od człowieka także w powodu
wielkości swojego mózgu.
Droga prowadząca do tego celu jest znana, bo stosowana przez
ludzkość od dawna: to wspomaganie się narzędziami. Do wytworzenia młotka czy
siekiery nie trzeba precyzyjnego parku maszynowego, ale mając te narzędzia
można pójść krok dalej – zrobić coś, co byłoby niewykonalne bez nich. Ten ciąg
wydaje się być nieskończony, a dzisiaj doprowadził do wytworzenia
wielordzeniowych procesorów zbudowanych z kilkudziesięciu milionów tranzystorów
na maleńkiej okruszynce krzemu, co zrodziło nową gałąź tego ciągu: wspomaganie
nie tylko naszych rąk, ale i naszych mózgów w procesie wytwarzania. Wiele ze
współczesnych nowości technicznych nie mogłoby powstać bez udziału komputerowych
systemów wspomagających pracę ludzkiego umysłu, lub powstałoby znacznie
później, na przykład żaden człowiek nie jest w stanie ogarnąć całej struktury
tych wielomilionowych procesorów bez wspomagania się komputerami. Co warte
tutaj podkreślenia, to fakt wspomożenia nie zewnętrzną inteligencją, kimś
inteligentniejszym od nas, a wyrafinowanymi narzędziami posiadającymi pewne
cechy naszego umysłu w stopniu daleko od nas doskonalszym – jak pamięć,
szybkość wyszukiwania informacji, prędkość dokonywania obliczeń, ale też i
zalążki cech wyższego rzędu: myślenia. Pewnie, nie jest ono ani twórcze, ani
samodzielne, w całości pochodząc od człowieka, niemniej umożliwia uzyskiwanie z
informacji wejściowej danych radykalnie przetworzonych i wspomaganie przez to
naszej inteligencji.
Tutaj mała dygresja. Kiedyś skuszony reklamą wszedłem na
stronę umożliwiającą zbadanie swojego współczynnika inteligencji. Przez około
pół godziny dopasowywałem kaczuszki do piesków, trójkąciki do krzyżyków,
później czas się skończył, trzeba było zapłacić wysyłając sms, ale z sieci
przychodziła odpowiedź o braku takiego numeru, więc ostatecznie nie było mi
dane poznać IQ (ale też nie przeżyłem rozczarowania). Dwie cechy tego badania
są warte wspomnienia tutaj: zadania bliskie matematyce i określony czas na ich
rozwiązanie. Komputery są tym lepsze, im bliższe matematyce jest ich zadanie (i
vice versa też), dlatego łatwo byłoby napisać programy – pewnie nawet takie są
– do wyszukiwania brakującej liczby w podanym, a niekompletnym ciągu, albo dopasowującym
te kaczuszki. Mając tą swoją oszałamiającą, nieludzką szybkość liczenia,
rozwiązałyby wszystkie zadania przed czasem. Bo są tak inteligentne? Nie, one
tylko szybko liczą i wyszukują powiązania według zasad wpojonym im przez
programistę, człowieka, więc należałoby uznać, że to duet człowiek-komputer
jest inteligentniejszy od samego człowieka, a to poprzez powiązanie stopnia
rozwoju inteligencji z szybkością wnioskowania.
Jeśli i ten ciąg – wracam do wcześniejszej myśli - da się
poprowadzić w przyszłość – stworzenie sztucznego mózgu inteligentniejszego od
ludzkiego będzie możliwe.
Inną jest rzeczą czy chciałbym tego, i jakie byłyby
konsekwencje dla ludzkości…
Lipiec
Od rana wieje silny, porywisty wiatr. Szare niebo, powietrze
szare od deszczu, i nawet targane wiatrem drzewa wydają się być szare. Czuję
tęsknotę za słońcem. Dziwną, bo silną, jakby karmioną chmurnymi tygodniami.
Myślę, że rodzi się ona z wyobrażenia ciągu jesiennych dni podobnych
dzisiejszemu: bez słońca, deszczowych, wietrznych, więc ta tęsknota zabarwiona
jest strachem. Jak zwykle w takie dni obiecuję sobie solennie nigdy-przenigdy
nie narzekać na upał i silne słońce. To jedno z niewielu danych sobie i
spełnionych obietnic. Nie narzekam. Nasiąkam słońcem. Czuję jego rozkoszną
pieszczotę na nagim ciele.
Byłem nad morzem, bo jak nie spojrzeć na wściekle pieniące
się fale zalewające plażę i strzelające wysokimi fontannami ponad barierki
pomostów?
Obserwowałem mewy lecące pod wiatr. Ich wąskie, długie
skrzydła złożone w ostrze grotu są odbiciem powietrza i przestrzeni,
materializacją idei lotu, doskonałością.
Samolot gwałci przestrzeń, ptak leci.
Wieczorem, w jasnym i suchym pokoju, robię sobie przytulne
gniazdko. Nie ma zwariowanej pracy, zmartwień, próżnych nadziei - świat zawęża
się do łowionych myśli i słów je wyrażających - czarnych paciorków znaczków
tajemnym sposobem pojawiających się na białej płaszczyźnie ekranu. Dobrze mi z
nimi, mimo iż tak często są mi nieposłuszni, bo one są moim drugim światem, tym
lepszym, dającym siły i oczyszczającym. Są elementem fascynującego aktu
tworzenia.
Paz.:
„Układ nerwowy rozproszony po całym ciele i obejmujący
miliony neuronów (…) nie tylko buduje nam świat z cegiełek i kamieni wrażeń
(Paz nie przedstawia tutaj swojego poglądu, a omawia prace neurologa Geralda M.
Edelmana – uwaga moja), postrzeżeń i pojęć, lecz buduje sam podmiot: naszą
istotę i naszą świadomość. (…) Ja jest konstrukcją i zależy od współdziałania
między neuronami. Jest tworem koniecznym i niezbędnym: bez niego nie moglibyśmy
żyć. I tutaj pojawia się wielki problem: czy w dniu, kiedy człowiek odkryje, że
jego świadomość i jego własna istota są tylko konstrukcjami albo sztuczkami,
będzie mógł żyć dalej tak jak dotąd? Wydaje się to niemożliwe. Kiedy świadomość
zda sobie sprawę, że jest wytworem systemu nerwowego i że jej funkcjonowanie
zależy od neuronów, straci całą swoją skuteczność i przestanie być
świadomością. Pojęcie świadomości jako wytworu neuronów dotyka nie tylko
jednostkowego organizmu – każdego człowieka – ale i całej zbiorowości. Nasze
instytucje, prawa, idee, sztuki i wreszcie cała nasza cywilizacja opierają się
na pojęciu ludzkiej osoby obdarzonej wolnością. Czy można oprzeć cywilizację na
neurologicznym konstrukcie?” 206/208.
Błędnym wydaje mi się pisanie tutaj o świadomości tak, jakby
była jakimś osobnym, niezależnym podmiotem: „kiedy świadomość zda sobie
sprawę…”. Świadomość jest immanentną częścią człowieka, więc należałoby napisać
wprost: „kiedy ludzie zdadzą sobie sprawę…” Wtedy wyraźniej widać kierunek
myśli Paza: kiedy zdamy sobie sprawę, że nasza świadomość jest wytworem systemu
nerwowego… straci ona swoją skuteczność i przestanie być sobą.
Nieładnym chwytem jest pisanie o cywilizacji ludzkiej w taki
sposób, jakby groziła jej katastrofa, a ludziom niewola i barbarzyństwo po
uznaniu świadomości jako wytworu systemu nerwowego. Brakuje tutaj jakichkolwiek
dowodów na istnienie związków przyczynowych, a całość jako żywo przypomina
katastroficzne w wymowie wiadomości rodem z internetowych portali.
Parę lat temu jechałem przez Europę autokarem rozmawiając z
sąsiadem. Po kilku godzinach rozmowy, gdy mój rozmówca poznał moje poglądy o
duszy, psychice i świadomości, zadał mi pytanie.: To jak to tak? Pan chce żyć
jak roślina?
Cóż im obu odpowiedzieć? Tamten autobusowy rozmówca patrzył
na mnie podejrzliwie, jakby nagle zaczął żywić wątpliwości w pełnię mojego
człowieczeństwa – Paz zdaje się mówić podobnie. Straci swoją skuteczność i
przestanie nią być… Ależ ja nadal mam świadomość, i to w normalnym stanie
swojej skuteczności, mimo iż uznaję ją za wytwór moich neuronów, i ona, moja
świadomość, o tym wie! Jestem też osobą wolną. Wolną na tyle, na ile człowiek –
mający swoje obowiązki oraz niezależne od niego ograniczenia - wolnym być może,
a moje neurony ani mi jej nie ujmują, ani też nie dodają.
Jaki ma być związek między neuronowym siedliskiem naszej
świadomości, a brakiem wolności (no bo chyba autor go widzi, skoro pisze tutaj
o ludziach nią obdarzonych), tego nie wyjaśnia, a szkoda, bo chętnie
przeczytałbym jego argumenty. Także te o wyższości świadomości tworzonej nie
wiadomo gdzie i jak, nad tą „neuronową”. Wobec braku tych wyjaśnień, ostatnie
pytanie Paza, te dotyczące oparcia cywilizacji, wisi w powietrzu i jest tylko
łatwym chwytem zastosowanym dla wywarcia wrażenia. Wątpliwej stabilności wydaje
się być budowla posadowiona na przekonaniach niemożliwych do zweryfikowania, na
nawet będących w opozycji do wiedzy.
Cywilizacji nikt nie opiera ani na neuronowym konstrukcie,
ani na świadomości tworzonej w jakikolwiek inny sposób. Cywilizacja nasza
rzadko kiedy i mało gdzie opierała się też na pojęciu człowieka obdarzonego
wolnością, a jeśli już, to wolność ta traktowana była bardzo rozmaicie i bardzo
wybiórczo. Nawet w ojczyźnie demokracji. Dla cywilizacji obojętny jest sposób
powstania naszej duszy, chociaż w czasach, gdy Kościół był wszechwładny (a o
tych czasach wspomina Paz) miało to pewne znaczenie, jednakże raczej ze szkodą,
niż zyskiem dla ludzkości, co dotyczy także wzmiankowanych Indian: ich przykład
doskonale pokazuje, że lepiej jest dla cywilizacji zostawić w spokoju kwestie
istnienia i pochodzenia duszy.
Od cywilizacji wystarczy oczekiwać uznania człowieka za
istotę z natury niepodległą drugiemu człowiekowi, uszanowania i zabezpieczenia
jego życia, dania mu praw gwarantujących wolności osobiste, a resztą niech się
zajmą teologowie i filozofowie. Albo tacy amatorzy jak ja.
Sierpień
Dwa nieodmiennie mnie fascynujące, zupełnie odmienne cudy.:
Kupiłem kartę micro SD. Ostrożnie wyjmuję ją z pudełka, ma
wielkość mojego małego paznokcia, to cieniutki kawałeczek krzemu i plastiku,
owoc tysięcy lat technicznego rozwoju cywilizacji ludzkiej, i wkładam do
czytnika. W ciągu paru sekund kopiuję na nią moje pisane od ośmiu lat teksty,
ponad tysiąc stron. Zajmują ułamek tysięcznej części pamięci. W tej maleńkiej
kruszynce materii mieści się kilkadziesiąt miliardów komórek pamięci zdolnych
zapamiętać zawartość sporej biblioteki! W książce „Powrót z gwiazd” Lem opisuje
księgarnię przyszłości: zapisywanie książek na kruszynce kryształu wkładanej do
czytnika. Pomysł wcielony w życie, bo przecież liczba sprzedanych książek w
wersji elektronicznej przekroczyła, jak słyszałem, liczbę książek
wydrukowanych, są już czytniki tych książek, nawet takie, które same czytają
nam tekst (czym wzgardził Bregg), a okruch kryształu mieści nie jedną książkę,
a całą bibliotekę. Chyba nawet Lem nie potrafił wyobrazić sobie takiej
możliwości, skoro jego Bregg kupił całą garść tych pamięci.
Pamięć nie zapisana i pamięć przechowująca ową bibliotekę
waży tyle samo, więc jak to jest z tym zapamiętywaniem, skoro pozbyto się
papieru i tuszu - materialnych nośników treści książek? Czy zapisuje się samą
idee liter i słów? Przecież nie, zapis jest materialny, ale nie tyle poprzez
dodanie materii, co zmianę jej stanu, a na dokładkę w wymiarze subatomowym. Czy
nie ma tutaj podobieństwa do naszego umysłu? Co powiedziałby Arystoteles
oddzielający umysł od ciała na wieść o tej rozmywanej granicy między materią a
czystą informacją?
Lubię patrzeć na proces wytwarzania waty cukrowej:
sprzedawca kręci w palcach patyczek nad wirującym dyskiem, z którego podnosi
się, zrazu niewidoczna, dopiero nieco wyżej materializująca się, biała mgiełka
waty, którą przyciąga i nawija na siebie kręcący się patyk. Pojawienie się tej
delikatnej, nierealnej mgiełki cukrowej jest cudem fascynującym dzieci od tak
wielu już lat! Dorośli mają swoje wytłumaczenie w wirowaniu, w podgrzewaniu, i
wydaje się im, że cudu już nie ma, a jedynie prawa fizyki, ale ich dzieci
uważają inaczej. Gdy widzę ich zapatrzone twarze, przypominam sobie moją
fascynację sprzed lat. Staję więc obok i gapię się razem z nimi na stary cud
pojawiania się w czarodziejski sposób waty na kręconym patyku.
Na rogu jak zwykle stała dziewczyna z pistoletem
mrugającym kolorowymi lampkami i wypuszczającym ze swojej lufy serie
opalizujących tęczowo baniek mydlanych. W ich powoli opadającej chmurze kręciła
się mała dziewczynka, chwytając je wyciągniętymi rączkami. Zazdrościłem jej,
chciałem przyłączyć się do niej, ale powstrzymał mnie wstyd: stary facet a
wygłupia się – już słyszałem myśli przechodniów. Jestem zły na siebie z tego
powodu. Obiecuję sobie, że jutro pójdę tam i będę łapać kolorowe bańki, w nosie
mając przechodniów.
Paz.:
„Teraz chcę tylko zwrócić uwagę, że z czysto naukowego
punktu widzenia istnieje jeszcze wiele nie rozwiązanych problemów. Pierwszym i
najbardziej podstawowym z nich jest wyjaśnienie i opisanie przeskoku od
fizyczno-chemicznej rzeczywistości do myślenia. Heglowska logika znalazła
wytłumaczenie, najprawdopodobniej zupełnie urojone: dialektyczne przejście
ilości w jakość. Nauka – całkiem słusznie – nie jest zwolenniczką takich
logicznych wytrychów, ale i ona nie potrafiła naprawdę przekonywująco wyjaśnić
owych domniemanych fizyczno-chemicznych początkowych myśli.
Konsekwencje tego sposobu myślenia były zgubne. Owo
przesłonięcie duszy zrodziło wątpliwości – bez żadnej przesady: ontologiczne –
na temat tego, czym jest albo czym być może naprawdę osoba ludzka.”
Domniemanych, urojone, wytrychy (a i wzmianka tutaj o
heglowskiej dialektyce)… Widać wyraźnie, że Paz nie potrafi ukryć swojej
niechęci.
Nie wiem jaki charakter naszych myśli uspokoiłby autora;
może myśl jako coś równie niematerialnego, jak dusza pojmowana w kategoriach
religijnych, więc transcendentalnych?
Trochę winna jest tutaj współczesna fizyka, która odkryła
dwoisty charakter materii (na najniższym znanym poziomie robi się straszne
zamieszanie, bo materia jakby niknie, stając się falą, energią – o czym Paz
pisze w innym miejscu, i też jakby z utyskiwaniem), rozbiła atomy i określiła
masę ich składników, ale czy można obarczać winą fakty nie pasujące do naszych
wyobrażeń i nadziei? Że elektrony krążą w naszym mózgu, to fakt potwierdzany
każdorazowym zapisem elekroencefalogramu, jak faktem jest tworzenie w mózgu mnogich
substancji biorących udział w jego pracy, w myśleniu. Pomijam tutaj twierdzenia
wielu ludzi czyniących z naszego mózgu li tylko ośrodek zawiadujący ciałem i
odbierającym sygnały ze zmysłów, oraz przenoszących myślenie do niematerialnej
duszy, bo trudno z takimi twierdzeniami polemizować. Jeśliby ściśle trzymać się
faktów, myślenie jest materialne, dokładniej: nośniki myślenia są materią,
chociaż jest jej niewyobrażalnie mało. Doprawdy, nie rozumiem, co tutaj ma być
szokującego w taki sposób, w jaki zaszokowany jest autor, chociaż szokujące
jest w inny sposób. Nie wiem, dlaczego pisze tutaj o ontologicznych (jak
rozumiem, mając na myśli wszechogarniający ich zasięg) – wątpliwościach
dotyczących osoby ludzkiej.
Naszego mózgu nie czujemy z żaden sposób. Nie tylko z powodu
jego niewrażliwości na ból, ale i dlatego, że nasza świadomość, odczuwanie, nie
sięga w głąb naszych procesów myślowych. Mamy do czynienia jedynie z efektami
końcowymi – z myślą właśnie. Dokładnie tak samo nie czujemy pracy naszych nerek,
w których odbywają się nieustanne, bardzo skomplikowane procesy chemiczne; nie
czujemy poruszania się w krwiobiegu armii zwiadowców poszukujących intruzów w
naszym organizmie, ale oni tam są, i nawet wszczynają tam prawdziwe, wielkie
bitwy, o których tylko nasz czyściciel, układ limfatyczny, mógłby coś
powiedzieć, bo my nic nie czujemy.
Nie czuję mnogich operacji obliczeniowych wykonywanych przez
mój umysł, nie czuję serii poleceń wysyłanych przez niego do wielu mięśni
mojego ciała, nie czuję tego wszystkiego co się w nich dzieje gdy pochylam
głowę, by ustami dotknąć jej policzka. Nie czuję, tylko o tym wiem, ale ta
wiedza nic mi nie ujmuje, w niczym nie przeszkadza; potrzeba pocałowania żony
nadal jest moja i tylko moja, bo zrodziła się z połączenia chwili bieżącej ze
wspomnieniem chwili sprzed trzydziestu laty, albo z gestu jej ręki
przywołującego wspomnienie schyłku pewnego dnia grudniowego. Wiem, że te
wspomnienia są zapisane jako zmiany w sieci połączeń neuronów, ale jakie
znaczenie ten fakt może mieć dla mnie? Nie ujmuje temperatury tego ciepełka
odczuwanego w piersi.
Piszę na swoim komputerze. Z prawej strony ekranu mam ikonki
uruchomionych programów: odtwarzacz muzyki, przeglądarka internetowa, folder ze
zdjęciami z tegorocznych wakacji, otwarte zdjęcie dzisiejszego zachodu słońca
oglądanego na plaży, no i oczywiście edytor tekstu z ósmymi moimi dopiskami. W
tle komputer pobiera wielki plik katalogu firmy produkującej zamki – to w
związku z moją pracą. To proste zadania; większy kuzyn mojego laptocika mógłby
tworzyć matematyczne modele niezawodności, analizować materię w odległej
galaktyce, nadzorować ruch uliczny milionowego miasta, i Bóg wie co jeszcze.
Na najniższym poziomie komputer liczy zera i jedynki, a są
to cyfry symboliczne, umowne, bo tak naprawdę jest tylko zorganizowane krążenie
elektronów będące prądem elektrycznym. Podstawową jego komórką „nerwową” jest
mnożąca bramka logiczna. Ma dwa wejścia, na których pojawiają się cyfry
(ściślej: odpowiadające im poziomy napięć) zero i jeden, a na wyjściu pojawia
się zanegowany iloczyn: zero razy jeden równa jeden; jeden razy jeden równa się
zero. Głupie i bez sensu, prawda? Też tak uważam, mimo iż kiedyś konstruowałem
z takich kostek działające urządzenia.
Jak się ma to (celowo) błędne mnożenie zer i jedynek do
opisanych wyżej wykonywanych funkcji komputera? Jest bardzo daleko, czyli ma
się nijak, niemniej, odtwarzając dla mnie arię z kantaty Bacha, komputer mnoży
zera i jedynki. Podaję ten przykład nie z powodu podobieństwa działania
komputera i naszego umysłu, bo niewiele go tutaj jest, ale by zobrazować
wielkość przemian w skomplikowanych procesach. Przemian zyskujących nową
jakość. Może jeszcze inny, mniej związany z tematem, ale dla mnie ważny przez
pamięć zdumienia, jakie kiedyś przeżyłem: delikatna, kolorowa, miła w dotyku
tkanina, oraz twardy plastik - to przykładowe produkty wytwarzane z czarnej lub
brunatnej śmierdzącej mazi zwanej ropą naftową.
Chyba nikt, kto zastanawiał się nad naszym myśleniem, nie
oczekuje ani nie sądzi, że gdy wspominamy widziany gdzieś ogromny platan,
tworzymy jakąś jego miniaturkę w mózgu. Jego obraz jest tylko na powierzchni
naszej świadomości, a co głębiej – tego nie bardzo wiemy, jednak mamy prawo
sądzić, że ten trwały zapis w naszej pamięci w niczym nie przypomina drzewa,
będąc zapisem symbolicznym.
Przejście ilości w nową jakość jest tutaj wytłumaczeniem jak
najbardziej na miejscu, o czym jeszcze napiszę, jeśli tylko skleroza mi
pozwoli.
Wrzesień
Dzisiaj już w południe czułem na stopach zimny okład –
rezultat człapania po błotnistym placu. Lato okazywało mi w ten sposób litość
wiedząc, że jutro muszę wyjechać, a przy deszczowej pogodzie łatwiej mi będzie
opuszczać miejsce tak jednoznacznie kojarzące się latem. Opuszczałem też swoje
letnie mieszkanie, luksusowe, bo mające ponad 20 metrów, pamiętające urlopowy
pobyt tutaj mojej rodziny, i przenosiłem wszystko do pokoiku wielkości pięciu
metrów, brodząc w błocie, w deszczu. Pościel doniosłem mokrą, ręcznik wysunął
się z piramidy niesionych rzeczy i wpadł w błotnistą kałużę. Stałem nad nim nie
wiedząc co robić, i pewnie zostawiłbym go tam, w tym błocie, gdyby nie
przypomnienie sceny z przed kilkunastu lat: jako ostatni wyjeżdżałem z placu, i
nim wsiadłem do samochodu, przeszedłem się po nim aby upewnić się, czy wszystko
zostało zabrane; wtedy właśnie przeżyłem pamiętaną do dzisiaj chwilę. Otóż
wodząc wzrokiem po ziemi, zobaczyłem leżącą tam brudną szmatę i nagle
pomyślałem o żonie, tak bardzo intensywnie, z gwałtownie obudzoną tęsknotą.
Byłem zaskoczony intensywnością tego przeżycia i dopiero po chwili zrozumiałem
przyczynę: ta szmata była kiedyś jej koszulą nocną, a gdy dożyła swoich dni,
dostałem ją jako czyściwo do pracy.
Udało mi się nachylić i podnieść ręcznik nie przewracając
trzymanej piramidy.
Gdzieś posiałem latarkę, w pokoju w naczepie nie działało
światło, nie mogłem znaleźć skarpetek (na drugi dzień odnalazły się w
plastikowej misce w której przechowuję wszystkie elektroniczne drobiazgi),
łazienka była już nieczynna, nie mogłem ich wyprać (przez chwilę rozpatrywałem
możliwość wyprania w kałuży, ale uznałem, że bardziej się zabrudzą), miałem
tylko jedną butelkę wody gazowanej – na ranną kawę i na wieczorne umycie się.
Do czajnika wlałem jej tyle, aby zalać grzałkę, w pozostałej wodzie umyłem
twarz, ręce i stopy. Palce u nóg miałem białe i zimne, skórę zmarszczoną od
wilgoci. Źle mi się usypiało. Nie umyte ciało lepiło się, a wspomnienie
całodniowej kotłowaniny w pracy nie chciało opuścić mojej głowy. Na drugi dzień
skarpetki zdjęte z grzejnika były troszkę sztywne i mocno chropawe, ale ciepłe
i suche. Buty wytrzymały przyspieszone suszenie przy grzejniku, nie szczerzyły
na mnie zębów, ale sznurówki były sztywnymi patyczkami zaschniętego błota.
Przez okno widziałem chmurny ranek. Kilka dni temu siedziałem przy tym stole
jedząc wyśmienicie wędzonego dorsza, a przez okno zaglądało słońce, zalewając
stół, naczynia na nim, dorsza i mnie, silnym i ciepłym blaskiem…
Wrzesień
Muszę pamiętać co zabrać do samochodu: portfel z dokumentami,
długopis, tarczki tacho, czekoladę i świeże śliwki bo mi się zmarnują, wodę,
papier toaletowy, ksero trasy wyznaczonej przez szefa, telefon, drugie
okulary.., co jeszcze? Klucze. Żebym nie pogubił się z kluczami: które mam
zostawić w kontenerze, by czekały tam do następnego lata, a które zabieram ze
sobą? Wiem: powinienem jeszcze zabrać GPS, a więc też uchwyt i ładowarkę. Czy w
tej ciężarówce działa gniazdko zapalniczki? Szef mówił, że „na Marzenkę” źle
się jedzie, bo ona wyprowadza nie wiadomo gdzie. Ciekawe, kiedy swojej Marzence
poświęcił trochę czasu, kiedy pogłaskał ją po ekranie? Właśnie, to co się
dziwi? Moja nie wyprowadza mnie na manowce, ona mnie lubi.
Pożegnać morze – myśl z innego świata. Wzruszyłem ramionami:
za pożegnanie muszę uznać przedwczorajsze moje łażenie po plaży.
Mam jechać skrzyniową, długą ciężarówką z podłączoną naczepą
na wózku, więc jako przyczepą; przeszedłem się wzdłuż zestawu, mierzył 28
dużych, metrowych kroków. O dziewięć metrów przekraczał normę dla zestawu dwóch
pojazdów. Tutejsza norma, cholera.
Stare Renault ma przebitkę biegów z przesunięciem, jak tamte
Mercedesy w Anglii, ale w nich przesunięcie biegów działało perfekcyjnie, tutaj
na chybił trafił. Ruszyłem ostrożnie, z połówki drugiego, a gdy chciałem przełączyć
na czwarty, włączyła mi się wysoka skrzynia, silnik szarpnął i zgasł. Jeszcze
raz: drugi niski, czwarty niski, przebitka, dźwignia powinna stać teraz na
wprost pierwszego wysokiego. Pchnąłem ją i ostrożnie popuściłem sprzęgło,
silnik odezwał się normalnym, chrapliwym głosem. Dobrze. Pojechałem. Sześćset
bez mała kilometrów w jedenaście godzin z jedną przerwą na obiad w przydrożnym
barze gdzieś w okolicach Ujścia. Z nad morza w góry. Czy będę miał czas, by
wejść na Chełmiec?
Nie miałem.
Pokój wyglądał tak, jakby stado małp urządziło sobie w nim
alkoholową imprezę. Biurko przywiązane do łóżka (na stałe przykręconego do
podłogi) stało, ale zawartość szafy leżała na podłodze, co tylko moją jest
winą, bo zwyczajnie zapomniałem zamknąć na klucz jej drzwi. Pod kamaszami
chrzęścił rozsypany cukier, przy szafie leżały podkoszulki, rolki papieru
toaletowego, pusta torba i coś tam jeszcze. Poupychałem wszystko na półkach,
szybko, na chybił trafił, a wieczorem szukałem szczoteczki do zębów i pasty.
Tubkę znalazłem między czystymi podkoszulkami, a szczoteczkę dopiero wtedy, gdy
dałem nurka po łóżko. Nie miałem czym zamieść podłogi, mozoliłem się robiąc to
zwiniętą szmatą, znajdując przy okazji sandał zaginiony w zamierzchłych
czasach. Na szczęście komputer schowany pod poduszkę i opatulony kołdrą leżał
tam nadal, ale jednak westchnął z ulgą gdy go stamtąd wyciągałem. Książka Paza
zniosła podróż ze stoickim spokojem, leżąc sobie na łóżku.
Nie mogłem znaleźć swojego prywatnego telefonu. Zostawiłem
go gdzieś? Wypadł mi z dziurawej kieszeni, której nie mam kiedy załatać? Gdy
bezradnie grzebałem po nie rozpakowanych reklamówkach i torbach, przyszła mi do
głowy genialna myśl: zadzwonić do siebie z telefonu służbowego. Dźwięk dobiegł
mnie z kąta łóżka, z głębi torby w której, jak się okazało, rozsypał mi się
tytoń i patyczki do uszu, tworząc mieszankę trudną do uprzątnięcia. Gdy już
usiadłem i zajrzałem do skrzynki pocztowej, miałem chwilę uciechy przy lekturze
listu od synowej – były w nim cytaty z anteny wiadomego radia. Dobra rozrywka,
ale później poczułem niesmak: takie intelektualne i emocjonalne zero jest
idolem dla tak wielu ludzi! Płakać mam teraz, czy śmiać się dalej?
Wrzesień
Na stronie 196 swojej książki Paz wymienia kroki procesu
doprowadzającego nas do myślowych rezultatów, na przykład do stworzenia idei –
pojęcia, którego najwięksi filozofowie nie byli w stanie w pełni zdefiniować –
jak zaznacza autor. Następnie pisze:
„Maszyna (myśląca – dopisek mój) rozwiązuje ten problem:
chodzi tu o pewien moment w łańcuchu operacji materialnych realizowanych przez
drobne cząsteczki poruszane prądem elektrycznym.” Str 196.
Nie wiadomo dokładnie jak nasz umysł tworzy myśl, ale można
podejrzewać, że i u nas powstanie idei jest rezultatem przeprowadzenia
określonego łańcucha operacji materialnych, o czym pisałem. Różnica w innym
miejscu: dla maszyny nie mającej świadomości rzecz się kończy na sformułowaniu
idei, która to ani ją cieszy, ani martwi, ani nie jest z niej dumna – po prostu
osiągnęła cel swoich działań i zatrzymuje się; u człowieka jest dokładnie
odmiennie, co czyni różnicę istotną.
Trudno mi zrozumieć opór przed przyjęciem do wiadomości
materialnej bazy naszych myśli i materialnych ich nośników, bo dla mnie jest to
sprawa normalna i naturalna, i w niczym mi nie ujmująca, a nawet odwrotnie, bo
podnosząca moje umysłowe umiejętności we własnych oczach. Łatwiej zrozumieć mi
stanowisko Arystotelesa, a to przez wzgląd na wiedzę nieporównywalnie mniejszą
za jego czasów, ale Paz i tyluż innych?
Dla umysłu, dla jego tworów, a więc wrażeń, myśli i
świadomości, nie ma znaczenia jego budowa. Gdyby nasz mózg był zbudowany nie z
białka, a ze związków krzemu, albo jeszcze inaczej, może myślelibyśmy szybciej,
może wolniej, może inaczej, ale nie wiedzielibyśmy o tym, czym myślimy, nie „czulibyśmy”
tego krzemu w głowie dokładnie tak, jak nie czujemy naszych neuronów. Ten brak
odczuwania jest powszechny u nas. Przecież nie czujemy reakcji chemicznej
wymiany gazów w naszych płucach, a jeśli przyszły lekarz pozna je dokładnie, to
ta wiedza nie pozbawia go przyjemności oddychania, rozkoszy wciągania leśnego
powietrza wczesnym rankiem – a to pierwszy z brzegu przykład, jeden spośród tak
wielu.
Świadomość jest czymś fascynującym: rzecz materialna, nasz
mózg, jest w stanie stworzyć coś zasadniczo nowego i odmiennego od siebie, bo
niematerialnego: wiedzę, idee, uczucia, a nadto wie, że tworzy, że działa. Jest
tworem tajemniczym, ale dla mnie nie aż tak tajemniczym, jak widzi to Paz.
Jego słowa:
„Jeżeli świadomość jest projekcją jakiegoś mechanizmu,
dlaczego ta projekcja i sam mechanizm znikają i stają się niewidoczne? Albo
innymi słowy, jeśli patrzę na siebie w lustrze, widzę swój obraz; jeśli myślę,
że myślę – to znaczy jeśli zdaję sobie sprawę z tego, co robię – nie widzę i
nigdy nie zobaczę swoich myśli. Myślimy i myśląc zdajemy sobie sprawę, że
myślimy, a jednak nie widzimy tego, że myślimy. Dlaczego więc impulsy
elektryczne poruszające różne części, z których składa się umysł, zamiast
zmienić się w widzialne i słyszalne kształty, stają się niewidocznymi i
pozbawionymi rozciągłości myślami?” str. 197.
Wiemy, że myślimy, a jednak nie widzimy myślenia, dlaczego
więc impulsy elektryczne nie stają się widoczne… Konia z rzędem dam temu, kto
wyjaśni mi, o co chodzi tutaj autorowi.
Jako darwinista mogę udzielić mu może nieprecyzyjnie
trafionej, ale za to krótkiej odpowiedzi: nie widzimy naszych myśli, nie
czujemy pracy naszego umysłu, bo umiejętność taka nie była nam przydatna w
naszych staraniach o potomka. Nam, i żadnej ziemskiej istocie. Co prawda do tego
nie jest też potrzebny tak nadmiarowy i elastyczny mózg, ale przydaje się do
utrzymania życia, co w sumie na jedno wychodzi. Z podobną przyczyną niewiedzy
mamy do czynienia i świadomie – użytkując wytwory naszej cywilizacji:
przeciętny kierowca nie wie (bo i po co mu ta wiedza) co to właściwie jest ten
wielopunktowy wtrysk paliwa.
Świadomość nie jest charakterystyczna tylko dla ludzi.
Dżdżownicę trudno posądzać o posiadanie czegokolwiek ponad
garść odruchów na stałe wpisanych w jej prosty system nerwowy, ale co
powiedzieć o tak inteligentnych zwierzętach jak szympansy, delfiny czy psy?
Przecież one odbierają świat zewnętrzny w sposób wysoce zróżnicowany, pojmują
go na swój sposób i niewątpliwie przeżywają; mają pamięć, potrafią uczyć się,
odczuwają ból, radość, strach, przywiązanie. Nie bardzo rozumiem, jak można
odbierać psu czy słoniowi świadomość. Moja córka przez szereg lat miała
szczury, teraz po mieszkaniu plącze się sierściuch o imieniu „Kotek”; patrzę na
te zwierzęta, widzę je w wielu sytuacjach i wiem, że one też mają świadomość,
chociaż w trudny do określenia sposób mniej rozwiniętą od ludzkiej, no i
brakuje im umiejętności abstrakcyjnego myślenia, ale tego nie twierdzę z całą
stanowczością, bo cóż my, ludzie, możemy wiedzieć o tym, co się dzieje w
głowach zwierząt tak bliskim nam genetycznie… Widok psa tęskniącego, albo
szalejącego z radości, powinien czynić na nas wielkie wrażenie, bo ta jego
tęsknota jest dowodem posiadania pamięci, uczuć wyższych nad instynkt rozrodu i
zaspakajania głodu, oraz posiadania świadomości. Jest dowodem naszego bliskiego
pokrewieństwa.
Jeśli przyjrzeć się zwierzętom zwracając uwagę na takie ich
umiejętności, trudno nie zauważyć rozwojowego ciągu – od istot najprostszych
jak drożdże, poprzez ową dżdżownicę ku szympansowi, podobieństwo do ludzi jest
coraz większe. Tym większe, że wspierane uderzającym podobieństwem, tożsamością
właściwie, budowy naszych ciał na poziomie komórkowym. Reasumując: najwyraźniej
świadomość powstaje przy osiągnięciu dostatecznego stopnia komplikacji systemu
nerwowego, przy czym jest to proces ciągły, bez oddzielających barier, wydaje
się być podległy powszechnym prawom ewolucji, co razem oznacza, że różne
zwierzęta posiadają ją rozwiniętą w różnym stopniu – człowiek w największym, co
jest właśnie owym przejściem ilości w jakość.
Naturalnym wydaje mi się następujący wniosek: największym
osiągniętym, nie największym możliwym do osiągnięcia stopniu rozwoju
świadomości. Jak widziałaby świat istota o świadomości bardziej rozwiniętej od
naszej, trudno sobie wyobrazić. Wszystko, co przewyższa ludzi w swoich
funkcjach umysłowych, jest dla nas niewyobrażalne – jak sam Bóg i z tego samego
powodu.
Kwestia posiadania świadomości przez zwierzęta jest bardzo
ważnym zagadnieniem, ponieważ niweluje mur między nami a nimi, oraz wyraźniej
wskazuje na powiązanie stopnia rozwoju mózgu z umiejętnościami wyższymi,
umysłowymi. Nie jesteśmy wyjątkowi, chociaż najwięcej posiadamy. Cóż z tego
wynika? Według mnie uwidacznia się nielogiczność twierdzenia o posiadaniu przez
ludzi duszy nieśmiertelnej, oraz o posiadaniu duszy (rozumianej jako wytworu
mózgu) tylko przez ludzi. No bo skoro ja ją mam, to dlaczego nie ma jej kotek o
imieniu Kotek – fakt, istota głupsza ode mnie, ale przecież myśląca i
czująca... Z kolei wiązanie posiadania wcielonej duszy z rozwojem umysłu, ze
stopniem IQ, zbytnio zbliża nas do jakiejś boskiej eugeniki, a rykoszetem
pozbawia duszy osoby niepełnosprawne umysłowo.
Arystoteles twierdził, że zwierzęta posiadają dwojaką duszę,
a ludzie trzy jej rodzaje, co jak dla mnie jest prawdziwsze i sprawiedliwsze od
twierdzeń chrześcijan, tyle że nie ograniczałbym duszy zwierzęcej li tylko do
działalności wegetatywnej i zmysłowej. Jego twierdzenie jest rezultatem
wyniesienia człowieka na piedestał – ponad ziemskie istoty, i stąd zapewne ta
ostra granica, której w istocie nie ma.
Jeśliby trzymać się twierdzenia o daniu nam duszy, to zaraz
pojawia się pytanie o moment tego dania: w której chwili rozwoju naszego
gatunku ono nastąpiło i według jakich kryteriów zdecydowano, skoro jesteśmy
dziećmi niepostrzeżenie postępującej ewolucji? Oczywiście pytania bez
odpowiedzi, ale jakoś tak dziwnie nasuwa się tutaj myśl o osiągnięciu
odpowiedniego rozwoju umysłowego ludzkości, łącząc w ten sposób ludzkiego ducha
z wielkością i możliwościami człowieczego mózgu. Ewolucja nie zna podziałów na
etapy, więc albo duszę mamy razem z naszymi zwierzęcymi kuzynami, albo dał ją
nam (i wtedy można twierdzić, że tylko nam – jak twierdzą chrześcijanie) Bóg
według swoich własnych kryteriów; może uznał, że w swoim rozwoju
przekroczyliśmy jakiś próg ustalony przez niego.
Jeśli nasza dusza nie od niego pochodzi, to czy wtedy
mogłaby być wieczna i niezależna od ciała? Czy byt śmiertelny może stworzyć coś
wiecznego?
Tak nawiasem mówiąc: jeśli ta wieczna dusza ma być mną, to
ja za tą jej wieczność dziękuję. Jak dla mnie (a wiem co piszę, bo siebie znam)
jest ona, ta wieczność, stanowczo zbyt długa. Konstrukcja psychiczna człowieka
wieczności nie zniesie, niechby ona rajem była; jeśli znosić ma ją nasza dusza,
musi ona mieć nieludzkie cechy psychiczne, ale czy wtedy można by mówić o niej
„ja”? Inaczej: jaki byłby związek między tym niematerialnym tworem o
właściwościach obcych człowiekowi – a człowiekiem? A przecież osoby wierzące w
posiadanie nieśmiertelnej duszy mówią więcej, bo mówią o tożsamości. Wyjściem
jest uznanie istnienia jakiejś totalnej przemiany duszy po śmierci jej
nosiciela, albo uznanie, iż dusza nie posiada moich, mnie właściwych, a więc
ludzkich, cech psychicznych. W obu przypadkach trudno jednak mówić, iż ten byt
nieśmiertelny jest mną. Jest trzecie wyjście: uznanie duszy za boskie
tchnienie, za cud ożywiający ludzkie ciało – ponad wszystkie wyjaśnienia
naukowe (które wtedy mogłyby być stopniowym odsłanianiem tajników boskiej
konstrukcji), ale tym bardziej uwidacznia się bezosobowy charakter duszy i
swoista niesprawiedliwość: przecież to raczej ja, a nie ożywiające mnie
tchnienie, powinienem wziąć rajską nagrodę za swoją wiarę w Stwórcę.
Chciałbym przeczytać zdanie Paza na ten temat. Może wtedy
zrozumiałbym, jak on wyobraża sobie miłowanie takiej duszy w kochanej osobie.
Nota bene: zawsze dziwiło mnie, dlaczego Bogu zależy na
uwierzeniu w niego. Tak bardzo zależy, że wieczność daje w nagrodę za wiarę.
Gdyby był człowiekiem, pomyślałbym, że jest próżny, ale znowu mówią, że Bóg
pozbawiony jest wad, więc nie wiem co myśleć...
Gdy czytam, że „Dusza – lub jeśli wolimy ją tak nazwać:
ludzka psychika – jest nie tylko rozumem i intelektem, lecz również wrażliwością”,
zgadzam się i przytakuję, ale oto w innym miejscu trafiam na takie słowa.:
„Miłość zakochanego obejmuje ciało i duszę. Można by nawet
powiedzieć, że gdyby nie było przyciągania przez ciało, zakochany nie
potrafiłby kochać ożywiającej to ciało duszy.” 134.
„Ogólnie rzecz biorąc, wstępnym warunkiem miłości jest
pojęcie osoby, a to z kolei zakłada istnienie wcielonej duszy.” 134.
Czytając pomyślałem, czy aby autor nie chce mnie – osobie
nie wierzącej we wcielenie duszy ożywiającej moje ciało – odebrać umiejętności
kochania. Może jednak nie, chciałbym jednak wiedzieć, dlaczego, na jakiej
podstawie, uzależnia istnienie osoby, a więc podmiotu, od istnienia wcielonej
duszy. Bo mnie się wydaje, że plecie tutaj banialuki.
Chciałbym zwrócić uwagę na dwa znaczenia wyrażenia „wcielona
dusza” w rozważaniach dotyczących ludzi tutaj, na Ziemi. Jedno oczywiste, ale
rzadko, właściwie nigdy nie jest używane: każda dusza jest wcielona, bo poza
ciałem jej nie ma, chyba że ktoś wierzy w istnienie niematerialnych bytów, i tutaj
ma się na myśli duszę jako naszą psychikę; drugie znaczenie, uznawane niejako
automatycznie, w domyśle mówi o wcieleniu duszy w nasze ciało przez Stwórcę,
więc raczej o czymś, co nas ożywia. Nie wiem, o jakiej duszy pisze tutaj Paz,
ale mam prawo przypuszczać, iż myślał o duszy danej nam przez Boga, a na pewno
o tej duszy, która miałaby być niezależna od naszego mózgu. Błędna jest myśl
autora zawarta w drugim cytacie, ponieważ nie można tu czynić założenia o
istnieniu duszy wcielonej, nie ma potrzeby czynić żadnego założenia dotyczącego
duszy, jako że w miłości osoba to ciało i osobowość, nie ciało z wcieloną i
ożywiającą duszą.
Dziwna dwoistość autora: uznaje on, iż uczucie jakie można
żywić do ojczyzny lub do Boga nie jest miłością, a jednocześnie każe kochać
duszę. Czy można kochać coś tak dziwnego, bo niewidocznego, niematerialnego,
nieśmiertelnego, właściwie nieziemskiego, jak dusza ożywiająca ciało? I jeszcze
czynić z tego warunek istnienia miłości?
Jeśli słusznym jest oddzielenie miłości od Stwórcy, od idei,
od pojęcia, od swojego ulubionego zwierzęcia, to także należy oddzielić ją od
duszy. Kochać można – a mówimy tutaj o miłości takiej, jaka istnieje między
mężczyzną a kobietą… nie, szerzej: między dwiema osobami – tylko kogoś sobie
równego: drugiego człowieka, a człowiek - powtarzam raz jeszcze - to jego ciało
i jego osobowość. To jest święta dwójca miłości.
Kiedy kochałem, biegłem do niej, i ani mi w głowie była myśl
o jej duszy nieśmiertelnej, bo po prostu erotyczna miłość nie zawiera w sobie
uwielbienia duszy kochanej osoby. Tej duszy, o której mówią religie: boskiej,
nieśmiertelnej, owego tchnienia życia w nas. Kocha się kształt jej nosa, ruch
jej ręki, uśmiech, łzę uronioną nad leżącym, kocha się jej ramiona zaplecione
na karku, zarys jej biodra wyłaniający się z mroku, tembr głosu i sposób
zdejmowania skarpetek, ale nie tak rozumianą duszę.
Ból, radość, euforia, rozkosz, smutek. Wspomnienia i nasze
widzenie świata i ludzi. Tęsknota. Miłość. Tęsknota raz jeszcze, bo jest
arcyludzka.
Oto nasza dusza, nasza przestrzeń życiowa, wewnętrzna
realność, nasza Psyche.
„… wielką duchową i moralną nędzą liberalnych demokracji
jest ich emocjonalna obojętność. Pieniądze zawłaszczyły sobie erotyzm, bo
wcześniej dusze i serca uległy wysuszeniu.” 181.
Właśnie! Oto jest przyczyna, albo jedna z przyczyn – po co
mieszać do tego pochodzenie naszej duszy? Zgoda na emocjonalną obojętność, na
szkodliwe panowanie pieniądza nad sferą miłości i erotyzmu ludzkiego, ale
związku między naukowymi twierdzeniami o pochodzeniu naszej duszy a stanem jej
wysuszenia nie widzę, a i autor nie pisze o nim w swojej książce. Jest tylko
lament i straszenie produkowaniem ludzi na zamówienie firm i rządów.
Płacimy za dostępność dóbr. Za możliwość posiadania wszystko
mającego telefonu, aparatu foto (jeszcze skuter wodny musimy kupić,
koniecznie!), kina domowego, samochodu, za możliwość w miarę taniego i
szybkiego podróżowania po świecie, za modny i absurdalnie drogi ciuch. Aby to
wszystko było w naszym zasięgu, produkcja musi być tania, podaż i popyt masowy.
Aby taki był, musi być konkurencja zmuszająca firmy do obniżania kosztów i do
wiecznej gonitwy, a przez nie i reklama. Nota bene: reklama ma też za zadanie
przekonanie nas do kupienia czegoś, co nie jest nam potrzebne, albo do uczestnictwa
w czymś, co nas nie interesuje, oczywiście o ile chcemy być trendy; „Nie
widziałeś tego?! Nie byłeś tam?! Nie masz tego?! Co za obciach!” Płacimy więc
też oglądaniem reklam (w większości debilnych i wysoce szkodliwych), a jest ich
mnogość, bo je oglądamy i jesteśmy pod ich wpływem, a więc są skuteczne,
opłacalne dla zleceniodawców. Za możliwość kupienia komputera po tygodniu
pracy, albo samochodu za kilkumiesięczny dochód, płacimy nerwową pracą,
biegiem, alienacją, częstym uprzedmiotowieniem w pracy; płacimy widzeniem nas
jako żywe narzędzia i jako konsumentów, i sami jakże często widzimy bliźniego
jako przeszkodę lub środek w staraniach o zysk. To ten nasz raj konsumpcyjny
wysusza nam serca, z uczucia i z erotyki czyniąc dochodową gałąź przemysłu – nie
neuronowe pochodzenie naszej świadomości.
Po namyśle stwierdzam, że ta pogoń za rzeczami jest jednak
wtórna, jest skutkiem. Co pierwotną przyczyną? Najogólniej mówiąc: brak innych
celów. Nasz konsumpcjonizm jest widomym dowodem bezsilności religii i wewnętrznej
słabości wielu ludzi. No bo skoro małej będąc wiary nie bardzo potrafią nadać
swojemu życiu sensu mniej związanego z dobrami doczesnymi, a nadto nie umieją w
subtelniejszy sposób wypełnić swojego czasu…
Wypada mi zaznaczyć, że owa pogoń za dobrami, nasze dni
zabiegane i zapracowane, często są po prostu na nas niejako wymuszone; co
prawda człowiek tak naprawdę niewiele potrzebuje do życia, ale przecież gdzieś
musi zatrzymać swoje ograniczanie potrzeb - nie każdy może być Diogenesem, a i
nasz klimat uniemożliwia mieszkanie w beczce. Dla wielu ludzi konieczność
zapewnienia podstawowego utrzymania, więc wyżywienia, ubrania i utrzymania
niechby najskromniejszego mieszkania, zajmuje dużo czasu i dostarcza wielu
trosk. Ci ludzie dalecy są od konsumpcjonizmu w ścisłym znaczeniu tego słowa,
mimo iż tak wiele ich wysiłku związanego jest z dobrami materialnymi.
„A gdyby tam, po drugiej stronie, niczego ani nikogo nie
było? Wówczas człowiek byłby skazany i musiałby się nauczyć żyć z tą straszliwą
prawdą.” – stwierdza Paz.
Ona nie jest straszliwa; oblicze tej prawdy tylko czasami
bywa smutkiem, bywa żalem, na co dzień będąc raczej koniecznością, ale bywa też
oczywistością, a nawet litością.
Ludzie wierzący uważają, że jeśli wiara w byt po śmierci
rozpada się, człowiek traci wszelki sens życia – co jeszcze jest zrozumiałe –
ale uważają też, że taki człowiek zmieni się w zwierzę swoim barbarzyńskim
zachowaniem lub zwierzęcą formą życia dla samego życia, co trudno mi zrozumieć,
mimo iż znam ich drogę rozumowania. Jest tutaj jakaś dziwna, niczym nie
uzasadniona wiara w dobroczynną moc wiary, jest także wyraźna dla mnie forma
poniżenia ich Boga. Tutaj odpowiadam im: wasza wiara w duszę nieśmiertelną może
być pomocna osobie, społeczeństwom ludzkim raczej się nie przysłużyła dobrze, o
czym dobitnie świadczy historia. Mój przyjaciel napisał mi kiedyś jakoś tak:
kiedyś zdziwisz się ty i wielu innych, widząc Boga. Z kontekstu wynikało, iż
nie uznaje on wiary za czynnik zbawczy, a ludzkie serce, w czym góruje nad
swoimi współwyznawcami, którzy właśnie w ten sposób poniżają swojego Boga.
Historia tej religii przechowała fragment rozmowy dwóch
hierarchów (nie pamiętam szczegółów): jeden z nich powiedział drugiemu o swojej
chorobie i bliskiej śmierci, na co ten zakrzyknął: „Co za wspaniała wiadomość!
Zazdroszczę ekscelencji!” Wierzył. Po prostu wierzył w spotkanie z Bogiem po
śmierci, chociaż wiara jego była niemal nadludzka (może i w jakiejś mierze
nieludzka), bo zrywająca wszystkie, tak liczne, silne i często wzniosłe, więzy łączące
nas z życiem, a jednak takiej wiary można było mu zazdrościć, bo mając ją, czy
miałyby znaczenie jakiekolwiek uciążliwości ziemskiego bytowania, zwłaszcza
wobec posiadania wiary, która ma być gwarantem zbawienia? Czy warto kłopotać
się czymkolwiek, a już szczególnie brakiem wszystko mającego telefonu i urlopu
w Tajlandii? Tyle że jakoś nie widzę owej obojętności wśród wyznawców
Chrystusa, włącznie z ich kapłanami, a nawet wprost przeciwnie: rzuca się w
oczy zachowanie odwrotne – jakby nasze ziemskie życie było wszystkim, co mają i
mieć będą. Mijają się też w ocenie wpływu braku wiary na jakość życia, ponieważ
WŁAŚNIE z powodu posiadania tylko tego jedynego życia tutaj i teraz, jedyne co
można zrobić i czym odpowiedzieć konieczności ostatecznego końca, to życie
prawe i godne. Bez możliwości wyspowiadania się, odpowiadając przed surowym i
pamiętliwym sędzią: przed własnym sumieniem.
Jesteśmy częścią życia naszej planety, i nie ma w nas nic,
co czyni nas niezależnymi od praw życia i śmierci, a tylko przez posiadanie
najwyższej wśród ziemskich stworzeń świadomości i przez możliwość
abstrakcyjnego myślenia nie potrafimy pogodzić się z kresem naszych dni. Celem
życia, każdego życia, jest jego kontynuacja. Naszego też, więc żyjmy godnie, bo
to wszystko, co zrobić możemy.
Bardzo smutna może być świadomość zupełnego zniknięcia tego
mikrokosmosu, który budujemy w sobie przez całe życie. Świadomość końca budzi w
nas protest, każe szukać pocieszenia. No i mamy go: to, co w nas najlepsze, nie
umiera, a trafia w ręce Boga by żyć wiecznie – pozwalam sobie posłużyć się
tutaj słowami Prousta. Piękna, podnosząca na duchu idea. Dlaczego jej nie
wyznaję? Chrześcijanin powiedziałby, że Bóg nie obdarzył mnie łaską wiary, ja
przyznam się do dokuczliwej wady: nie potrafię wierzyć wbrew rozumowi, mimo iż
wiara ze swojej istoty jest pozarozumowa. Wierzyć mogę w coś, co nie przeczy
wiedzy, logice, sercu, zdrowemu rozsądkowi w końcu. Moje serce nie pozwala mi
uwierzyć w kochającego i miłosiernego Boga wysyłającego swojego syna na krzyż,
zdrowy rozsądek w uznawaniu jego i syna za jedną osobę, wiedza w kreację,
logika w wieczność mojej duszy.
Wrzesień
W świcie czerwcowym jest uroda i radość życia młodości: od
pierwszych swoich chwil jest pogodny, słoneczny, uśmiechnięty, ochoczo dzielący
się swoją chęcią przeżycia kolejnego ładnego dnia. Jesienny świt budzi się
zamglony, nachmurzony, płaczliwy – brzydki, i chociaż później, gdy już przetrze
oczy i zrobi makijaż, potrafi pokazać swoją dojrzałą urodę wysokiej próby,
brakuje mu tej pierwszej, spontanicznej radości, tego uroku młodości zawsze
ładnej, nawet gdy wstaje niewyspana.
Dzisiaj świt wstał zamglony, wilgotny i niezdecydowany,
jakby dzień nie wiedział jeszcze, czy być uśmiechniętym, czy nachmurzonym, ale
pozwalając słońcu rozegnać mgłę i rozświetlić maleńkie kropelki rosy nanizane
nocą na pajęcze nitki, widocznie uznał, że dzisiaj będzie tym ładnym dniem
przełomu lata. Stałem i gapiłem wokół zamiast zbierać grzyby: między drzewami
błyszczały się diamentowe zapory pajęczyn, z pod nóg podrywały się do skoków
obudzone miniaturowe żabki, resztki mgły spłonęły perłowo w smugach światła
między drzewami, a leśna dróżka uśmiechnęła się do mnie. Wrześniowe
grzybobranie.
Pękaty okaz przykrył się liściem, inny po prostu siedział
cichutko pod kapeluszem udając, że go nie ma; kolejny schował się wśród trawy
wysokiej i nie dawał się z niej wyciągnąć, a gdy usilnie nalegałem, w końcu
zgodził się dać mi daninę - swój kapelusz. Tutaj rosły podgrzybek
przytulił się do chropawego pnia sosny, a tam ponad kobierzec mchu wystawały
zrośnięte kapelusze braci syjamskich.
Żal mi było wracać po dwóch tylko godzinach, z wielką chęcią
zostałbym w lesie do popołudnia, ale o 10 zaczynałem pracę, a przecież musiałem
jeszcze nawlec grzyby na nitki; akurat ta czynność nie sprawiała mi kłopotów,
ale nawleczenie nitki na igłę owszem, zmuszając mnie do brania poprawki
czasowej. Pokrojone grzyby, niemal wyłącznie młode podgrzybki, zmieściły się na
czterech nitkach metrowej długości. Wiszą teraz nad grzejnikiem rozsiewając
swój intensywny zapach przywołujący nostalgiczne wspomnienia wigilijnych
kolacji.
Całkiem niedawno w rozmowie z przyjacielem (jednego go mam,
i mam nadzieję mieć zawsze), wspomniałem dwie chwile z dawnych lat: mój bieg do
żony i uroczą dla mnie chwilę, gdy zdejmowała skarpetki, takie króciutkie, do
kostki, i cienkie jak pończochy. Nie wiem dlaczego ta jej zwykła czynność
zauroczyła mnie tak bardzo, że miło upływu dziesiątków lat pamiętam ją i
wspominam. Wspomnienie to dało początek naszej rozmowie o duszy.
Mój przyjaciel przedstawił mi swoje rozumienie duszy; za
jego zgodą wklejam tutaj fragment otrzymanego listu.:
>> Mam niejasne wrażenie, że "dusza" to nie
to samo co "psychika ludzka". Bo psychika jest czymś tylko moim, moim
i charakterystycznym dla mnie, nikt inny takiej nie ma. A dusza - jak dla mnie
- nie ma cech. I dla mnie dusza to ani rozum, ani intelekt, ani wrażliwość, ani
nawet związek tych trzech. Nie umiem określić, co rozumiem pod tym hasłem, to
coś zupełnie innego. Musiałbym pomyśleć. Wstępnie zaryzykuję, że dusza to
raczej coś jak byt, a nie jak rozum. To coś wyższego, niż rozum. Myślę, że
dusza nie mówi o tym, że jestem inteligentny, dowcipny, zakompleksiony,
otwarty, ciekawy, niepewny, tchórzliwy - dusza to nie jest zespół cech.<<
Ten opis zaintrygował mnie i spodobał mi się swoją mieszanką
bezradności i wnikliwości jednocześnie, na powierzchni której daje się zauważyć
niewyraźne odbicie Stwórcy, co jest dla mnie zrozumiałe, jako że mój kumpel
jest chrześcijaninem.
Słowa Paza: >> Bez duszy – obojętnie, jak byśmy
nazwali to tchnienie, które z każdego mężczyzny i z każdej kobiety czyni osobę
– nie ma miłości, ale nie ma też miłości bez ciała.<< 218/219.
Obaj zdają się mówić podobnie: dusza jest jakimś tajemnym
darem od Boga, iskrą czy tchnieniem, cząstką jego mocy nam udzielonej. Chętnie
uwierzyłbym w posiadanie takiego boskiego daru – z przyczyn oczywistych – ale
teraz myślę o możliwym związku między miłością a faktem posiadania owej duszy,
związku tym trudniejszym do znalezienia, że w innych miejscach Paz bardzo
przekonywująco pisze o seksualizmie (a więc o zmysłach i ciele) jako korzeniach
naszych miłości. Tym, co zamienia fizyczne przyciąganie we wzniosłą miłość,
jest nasza kultura, wyobraźnia, wrażliwość, pragnienie, wolność wyboru w końcu,
na którą zwrócił mi uwagę autor, a nie są to cechy duszy rozumianej jako boskie
tchnienie. Autor wydaje się to potwierdzać pisząc o Psyche, więc, jak rozumiem,
o psychice.:
>> Z całą pewnością przejście od seksualizmu do
miłości cechuje nie tyle wzrastająca złożoność, co interwencja pewnego
czynnika, który nosi imię pięknej greckiej księżniczki: Psyche.<< 110.
Właśnie. O jakiej więc duszy pisze autor – nie bardzo wiem.
Jeśli prawdziwe jest wyobrażenie duszy przez przyjaciela,
nasuwają się dwa wnioski: o byciu raczej mało tożsamej z nami ziemskimi pisałem
wyżej, oraz nie mogłaby być warunkiem naszej miłości i jej podmiotem.
Paz natomiast wydaje się utożsamiać (tutaj i nie tylko)
duszę z naszą psychiką, ale znowu w innych miejscach ubolewa nad neuronowymi
źródłami duszy, a nawet pisze taką perełkę.:
„Biolodzy wciąż jeszcze dyskutują, czym jest albo czym może
być życie. Dla niektórych jest to słowo pozbawione znaczenia: to, co nazywamy
życiem, jest tylko zjawiskiem chemicznym, rezultatem połączenia kilku kwasów.
Przyznam się, że te uproszczenia nigdy mnie nie przekonywały.” Str. 110.
Może inaczej: to sam Paz uprościł fakty, bo tak mu pasowało,
bo może czuje niechęć do uznania naszego ewolucyjnego pochodzenia, a może – co
prędzej – chciałby mieć coś, co jest tylko ludziom właściwe, co wzniosłoby jego
i ludzkość ponad ziemskie życie. Taka jest chyba przyczyna jego wahania: nie
bardzo mu pasuje obraz religijny, ale i naukowy też nie, bo nie potrafiąc
negować faktów, jak potrafią robić to ludzie wierzący, chciałby ocalić chociaż
boskość i nieśmiertelność ludzkiej duszy.
Nie wiem, kim ma być ten ktoś, kto życia pozbawia znaczenia
po poznaniu ewolucji i chemii naszych organizmów, ale i tutaj myli się Paz,
zajmując pozycję bliską religijnej: wśród wierzących najwięcej jest ludzi
uważających, iż wyjaśnianie tajemnic życia degraduje je, sprowadzając je do
chemii. Co ciekawe: ci sami ludzie biorą przypisaną im przez lekarza chemię w
pastylkach na dolegliwości swojego ciała, a nawet umysłu, i jakoś nie odczuwają
tej degradacji.
Wyjaśnienie pewnych - bo wszak dalece nie wszystkich –
tajemnic życia nie odbiera temuż życiu wspaniałości, nie czyni je mniej
fascynującym ani mniej wyjątkowym, a w moim odbiorze jest nawet dokładnie na
odwrót: fascynacja wzrasta wraz ze wzrostem wiedzy, a zależność ta dotyczy
wszystkich dziedzin nauki, nie tylko tych, które zajmują się człowiekiem, czy
szerzej – życiem. „Rezultat połączenia kilku kwasów”… - co za argument! Równie
dobrze można by powiedzieć, że komputer jest krzemowym liczydłem, albo że
gwiazdy to takie duże świece. I że tracą swoje piękno z chwilą dowiedzenia się
o procesie zamiany wodoru w hel.
Na stronach 209 i 210 pisze Paz o naszej kulturze jako tej,
która usiłowała usunąć duszę, oraz zaczęła traktować człowieka jako mechanizm,
z czym zgadzam się tylko częściowo. Owszem, lekarze mają skłonności do
traktowania człowieka jako mechanizmu: wysłuchają dolegliwości, zdiagnozują
brak określonych związków chemicznych w naszym ciele, wypiszą receptę na brakującą
chemię, i wołają „następny!” Można by ich tłumaczyć sposobem kształcenia,
przepracowaniem (skoro lekarz w przychodni musi przyjąć czterdziestu pacjentów
w ciągu dnia), ale przyczyną najważniejszą jest nabożna cześć oddawana nauce,
tej od szkiełka i oka, tej mającej skłonność oddzielania ciała od psychiki,
zapominającej, iż jedno i drugie ma na siebie niebagatelny wpływ. W tym zgadzam
się z autorem, ale czy na pewno nasza kultura stara się (Paz użył czasu
przeszłego; nie wiem, czy to pomyłka tłumacza, czy może autor uważa, że teraz
coś się w tej materii zmieniło) usunąć duszę? Ci lekarze też jej świadomie nie
usuwają (przy czym tutaj możemy mówić tylko o psychice, jako że lekarz w swojej
pracy raczej nie bierze pod uwagę duszy ożywiającej ciało) mimo iż traktują
człowieka jak maszynę chemiczną, a wielu z nich wierzy w duszę wcieloną. Swoją
drogą jesteśmy tą maszyną, tyle że nie tylko, ponieważ osoba, jak tyle razy
zaznaczał autor, to ciało i psychika. Nasza kultura (ściślej jej część – nauka)
jedynie podważyła boskie pochodzenie duszy, podejmując wysiłki zmierzające do
zbadania i wyjaśnienia życia w sposób racjonalny, bez uciekania się do
nadprzyrodzoności, do boskiego tchnienia ożywiającego. Osoby religijne mogą
razić takie próby, mogą nie przyjmować do wiadomości rezultatów tych wysiłków;
mają do tego święte prawo, i na szczęście nikt nie zmusza ich do rezygnacji
zarówno ze swojej wiary, jak i niewiary. Próby były, w odwrotną stronę, ale –
znowu na szczęście - są już one przeszłością.
Wrzesień
Stary DAF podskakiwał na dziurawej i wąskiej drodze do
Żagania, uciekał mi z jezdni, a naczepa jechała skosem, zamiatając prawymi
kołami pobocze i kołysząc się mocno na boki; wycieraczki nie działały, ale na
szczęście zaczęło padać dopiero w mieście. Wjazd między drzewa parku wziąłem na
wyczucie, w lusterkach widząc jedynie błyszczące krople.
Stałem przy kabinie sikając na koło. Ciemność i szum drzew
ponad szmerem deszczu. Szumiały jakoś inaczej. Nie wiem... Szumiały jak ogromne
drzewa?.. myśli mi się rozłaziła. Zmęczenie? Raczej zniechęcenie. Przez deszcz.
Jutro ten równy, zielony plac zamienimy ciężkim sprzętem w czołgowisko i znowu
brodzić będę w błocie – pomyślałem krzywiąc się. Który raz tutaj jestem?
Czwarty? Chyba nic się tutaj nie zmieniło, cóż znaczy rok dla tych ogromnych
platanów.. Kontury ich wielkich koron majaczyły w ciemności. Jutro odwiedzę was
– obiecałem im i sobie, biorąc się za wyciągnięcie chol… bardzo ciężkich
schodów do pokoju. W słabym świetle latarki odpiąłem biurko od łóżka,
przesunąłem je pod ścianę, przeniosłem wianuszki grzybów nad zimny teraz
grzejnik, wyłuskałem komputer spod poduszki, i dałem nurka pod kołdrę. Usypiał
mnie werbel deszczu i odgłosy przyjeżdżających kolejnych ciężarówek: cichy, daleki,
kołyszący się pomruk diesla stopniowo zbliżał się i narastał, a gdy był już
głośny i bliski, dudniący, słychać było ostre syknięcie powietrza w
hamulcach; w chwilę później charkot silnika milkł, a momentalną ciszę
przerywało kłapnięcie drzwiami – jak wystrzał. Po chwili w cicho dobiegające
mnie odgłosy rozmów znowu wplątywał się daleki pomruk silnika…
Wrzesień
Nie uważam, aby pojawienie się despotów w rodzaju Stalina
czy Hitlera było rezultatem zagubienia naszej duszy, rozdarcia owej duchowo-cielesnej
jedności ludzkiej osoby, jak twierdzi Paz. Tacy Dżingis Chanowie u władzy
pojawiali się zawsze, a główną różnicą na niekorzyść ludzkości była technika
będąca do dyspozycji tych dwóch: dwudziestowieczna technika umożliwiająca
masowe ludobójstwo. Aż strach pomyśleć, co mógłby zrobić wspomniany władca
Mongołów, albo inny Asurbanipal, gdyby mieli karabiny maszynowe, bombowce, oraz
współczesne środki nadzoru i transportu…
Obawy Paza o przyszłość ludzkości mają wielkie oczy.
Produkcji ludzi, czego tak boi się Paz, nie ma i nie będzie - nie tylko z
powodów technicznych czy ze względu na opór różnych organizacji (tutaj słuszny
i zrozumiały). Wydaje mi się, że można zastanawiać się nad możliwością
produkowania w przyszłości w pełni autonomicznych, wysoce inteligentnych
automatów, ale nie ludzi. Trudno mi tutaj wyłuszczyć wszystkie argumenty,
wiedzy mi brakuje przede wszystkim, miejsca chyba też, powiem więc krótko.:
Nasza ludzka psychika kształtuje się od dzieciństwa i
poprzez dzieciństwo, całe nasze życie ją kształtuje; związki między psychiką a
ciałem z jego zmysłami są tak wszechogarniające, ontologiczne, jakby zapewne
napisał Paz, że z całym przekonaniem można powiedzieć, iż bez ciała i bez
zmysłów nie byłoby naszej psychiki, a i świadomości takiej, jaką ją mamy też.
Nie byłoby ludzi takich, jacy są.
Nie wiedząc co to strach, miłość, tęsknota, radość, ból i
pożądanie, nie znając smaku zielonego jabłka ani pieszczoty słońca na nagim
ciele, nie będzie się człowiekiem, więc produkcji ludzi nie będzie.
Czy myśląca maszyna zbudowana na wzór komputerów może mieć
świadomość? Raczej nie. Nie przy tak sztywnym, jednoznacznie wyznaczonym,
matematycznym oprogramowaniu narzucającym ścisłe działanie od operacji a do
operacji b. Tak nie pracuje żaden żywy mózg, przy czym nie mam na myśli
fizycznej strony myślenia, operacji dokonywanych poniżej świadomości, co
„oprogramowanie”. My czujemy gorąco lub głód, działamy pod presją
wykluczających się wzajemnie nakazów, albo sami nie wiemy czego właściwie
chcemy, jesteśmy wolni w swoich decyzjach w sensie umiejętności przekraczania
wszystkich zakazów, nasza pamięć jest zawodna i podległa naszym oczekiwaniom i
tęsknotom, a tę jej cechę mam za bardzo ważny element tworzenia ludzkiej
osobowości. Obecny komputer, mimo iż tak uniwersalny, pod tymi względami
przypomina najprostsze zwierzęta: bez umiejętności uczenia się, całkowicie
podległe wszechwładnym instynktom. Daje się zauważyć pewne zmiany, oczywiście
poza szybkością dokonywanych obliczeń, ale wszystkie one, te zaczątki nauki czy
myślenia, nie są własnością komputera, a programisty.
Paz cytuje słowa neurologa Olivera Sacks – gotową odpowiedź:
„Jeżeli chcemy stworzyć teorię takiego myślenia, jakie
naprawdę funkcjonuje u żywych istot, musi być ona całkowicie odmienna od każdej
teorii inspirowanej przez komputer. Powinna się opierać na systemie nerwowym i
na zewnętrznym życiu żyjącego organizmu, na funkcjonowaniu jego uczuć i
intencji […] na jego postrzeganiu przedmiotów, ludzi i sytuacji […] na owej
zdolności istot wyższych do abstrakcyjnego rozumowania i do uczestniczenia –
poprzez język i kulturę – w świadomości innych.” Str. 201/202, skróty nie moje.
Bardzo ważnym warunkiem jest wymienione przez Sacks’a
owe „zewnętrzne życie żyjącego organizmu” - jednoznacznie wskazujące na
posiadanie ciała jako warunku myślenia podobnego do ludzkiego. Uważam, że jest
też warunkiem posiadania ludzkiej pamięci, a poprzez nią i świadomości. Podobną
myśl wyraził Arystoteles w swoim traktacie „O duszy”, pisząc o utracie pamięci
życia przez duszę opuszczającą ciało jako rezultacie tegoż exodusu.
Wszystko razem raz jeszcze wskazuje na niemożność
produkowania czegoś podobnego ludziom.
Wrzesień
Obecna swoboda obyczajowa spowodowała wyraźną trywializację
w kontaktach między ludźmi odmiennych płci. Trudniej teraz o czar inności,
świeżość przeżywania, skoro dziewczynę można „poderwać” na ulicy i zaraz
wymienić się numerami telefonów, a jutro wylądować w jej łóżku; nie to, żebym
był temu przeciwny, skąd, w końcu jestem facetem, ale uważam, że ta łatwość nie
pozostaje bez wpływu na kształt tych kontaktów, sposób przeżywania uczuć i
widzeniu miłości w swoim życiu. Piszę o tym, ponieważ jest to jedna z przyczyn
zmian w naszym widzeniu miłości, zmian nie mających – według mojej oceny -
związku ze zmianami pojmowania duszy ludzkiej.
Autor wskazuje na przełom w pojmowaniu tego uczucia, jaki
dokonał się w Prowansji w XII wieku, i jakby przeciwstawia obecną sytuację
miłości tamtym wyobrażeniom i czasom. Czy słusznie? Ilu wtedy ludzi przyswoiło
sobie ten nowy, wzniosły ideał miłości, ilu jej hołdowało, skoro zmiany objęły
jedynie feudalne dwory, i to zapewne nie wszystkie i nie wszystkich ich
mieszkańców? Jak przeżywali miłość zwykli ludzie? Łatwo to sobie wyobrazić,
jeśli ma się pojęcie o warunkach ich życia, tych prawnych, ekonomicznych i
obyczajowych, a związki między tymi czynnikami a miłością przekonywująco opisał
Paz (w formie przeciwstawienia wspomniał też o kopulacji i prokreacji jako
miłości wieśniaczej). Miłość była i jest elitarna: są ludzie przeżywający swoje
życie nie zaznając wielkiej miłości, tej jedynej; nie wydaje mi się, aby teraz
miałoby być mniej takich miłości niż kiedyś, w wymienianych przez autora
złotych dla uczucia okresach, oraz aby dla mniejszej ilości osób miłość była
najważniejszą cechą życia. Wiem, że określenie „nie wydaje mi się” nie jest
żadnym argumentem, ale jaki miałby on być? Czy wynikiem jakiejś ankiety? Paz
też nie ma takich wyników.
Współczesny obraz życia uczuciowego ludzkości jest
zafałszowany łatwością przekazywania informacji i dążeniem do zysku; środki
masowego przekazu tworzą sobie i zleceniodawcom potrzebne wzorce
upowszechniając to, co najłatwiej się sprzeda, tworząc wrażenie niezbyt
optymistyczne poprzez uwypuklenie przeciętności, a nawet miernoty, która teraz
i w przeszłości była najliczniejsza. Zmiana, jaka nastąpiła, to stanie się tej
licznej grupy społecznej ważnym konsumentem; konsekwencją tegoż jest sprzyjanie
ich gustom w najbardziej wpływowych mediach, co z kolei utrwala je i ośmiela.
Doszło do czegoś, co wydawało się niemożliwe: swoją niewiedzę, swój brak
zainteresowania, nieuctwo i prymitywizm, zaczyna się uznawać za styl bycia, a
nie za powód do wstydu, ale z drugiej strony wszyscy ludzie mogą mieć kontakt z
najwznioślejszymi wzorcami zachowań i wartościowania, czego nigdy wcześniej nie
było – i wielu (uważam, że z powodu powszechnej dostępności znacznie więcej niż
w kiedykolwiek) te wzorce przejmuje, przygotowując swoją psyche do pięknego
przeżycia miłości.
Na kogo przyszła ta wyjątkowa chwila, kogo serce było gotowe
i stęsknione – ten kocha, z miłości tworząc wzniosły ideał życia i nie poddając
się szkodliwym wpływom naszego wieku. W tej niezależności siła miłości i jej
nadzieja na przyszłość.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz